बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -36)

36. व्यायाम आणि खेळाचे महत्त्व

बालकांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी व्यायाम आणि खेळ यांचा मोठा वाटा आहे. लहान वयात नियमित शारीरिक हालचाल आणि मैदानी खेळांचा सराव केल्यास मुलांची शारीरिक वाढ, मानसिक ताणतणाव व्यवस्थापन आणि सामाजिक विकास उत्तम होतो. आयुर्वेदानुसार, शरीराच्या बलवृद्धीसाठी आणि दोष-धातूंच्या संतुलनासाठी व्यायाम आवश्यक आहे.

१. बालकांसाठी व्यायाम आणि खेळाचे फायदे

1.शारीरिक आरोग्यास मदत – हाडे मजबूत होतात, स्नायूंची ताकद वाढते, आणि पचन सुधारते.
 2. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते – नियमित व्यायाम केल्यास सर्दी-खोकला, अपचन, स्थूलता यांसारख्या तक्रारी कमी होतात.
3. मानसिक स्थैर्य मिळते – व्यायामामुळे मुलांमध्ये आत्मविश्वास वाढतो, तणाव कमी होतो आणि एकाग्रता सुधारते.
4. ऊर्जा आणि चैतन्य टिकवते – खेळामुळे शरीरात ऑक्सिजनचा योग्य पुरवठा होतो, ज्यामुळे थकवा जाणवत नाही.
5. संघभावना आणि सामाजिक कौशल्य वाढतात – गटांमध्ये खेळ खेळल्यास सहकार्य, संयम, नेतृत्वगुण आणि मित्रत्वाचे नातेसंबंध विकसित होतात.

२. आयुर्वेदानुसार व्यायामाचे महत्त्व

आचार्य चरक आणि सुश्रुतांनी व्यायामाला जीवनशैलीचा एक अविभाज्य भाग मानला आहे.

🌿"बलवृद्धिः, आरोग्यं, उत्साहः, अग्निदीपनं, कायसंहननं च व्यायामेन सिद्ध्यति।" 
(व्यायामामुळे शरीर बलवान होते, आरोग्य सुधारते, ऊर्जा वाढते आणि पचनशक्ती उत्तम राहते.)

आयुर्वेदानुसार व्यायामाचे फायदे:

1. वात, पित्त आणि कफ दोष संतुलित राहतात.
2. शरीरातील स्वेद (घाम) आणि टॉक्सिन्स बाहेर टाकले जातात, त्यामुळे त्वचा आणि आरोग्य सुधारते.
3. जठराग्नी (पचनशक्ती) सुधारते, त्यामुळे अन्नाचे उत्तम पचन होते.
4. मज्जा आणि अस्थी धातू सुदृढ होतात, हाडे आणि सांधे मजबूत राहतात.

३. मुलांसाठी योग्य व्यायाम आणि खेळ

वय आणि शारीरिक क्षमतेनुसार मुलांनी खालील प्रकारचे व्यायाम आणि खेळ करावेत:

1. ३ ते ५ वर्षे: साधे चालणे, धावणे, उड्या मारणे, छोटे-बॉल खेळ, पोहणे.
2. ६ ते १२ वर्षे: सायकल चालवणे, योगासन, कबड्डी, फुटबॉल, क्रिकेट, कुस्ती, स्किपिंग.
3. १३ वर्षांनंतर: नियमित योगासने, धावणे, जिमनॅस्टिक्स, मैदानी खेळ.

४. व्यायाम आणि खेळांसाठी योग्य वेळ

1. सकाळचा वेळ सर्वोत्तम – पहाटे किंवा सकाळी ६ ते ८ या वेळेत व्यायाम केल्यास शरीराला सर्वाधिक ऊर्जा मिळते.
2. संध्याकाळी खेळ खेळावेत – उन्हाळ्यात उन्हाचा त्रास होऊ नये म्हणून संध्याकाळी ५ ते ७ या वेळेत मैदानी खेळ खेळावेत.

५. बालकांसाठी उपयुक्त आयुर्वेदिक उपाय

1. अभ्यंग (तेलमर्दन): व्यायामानंतर तिळाचे तेल किंवा नारळाचे तेल लावल्याने स्नायू आणि हाडे मजबूत होतात.
2. गाईचे दूध: व्यायामानंतर गाईचे दूध घेतल्यास शरीराची ताकद वाढते.
3. आल्याचा काढा: व्यायामानंतर शरीरात उष्णता निर्माण होऊ नये म्हणून आल्याचा काढा उपयोगी पडतो.

६. व्यायाम आणि खेळ न केल्यास होणारे दुष्परिणाम

1. स्थूलता (Obesity) वाढण्याची शक्यता असते.
2. पचनशक्ती मंदावते आणि अजीर्ण होऊ शकते.
3. एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती कमी होऊ शकते.
4. मानसिक तणाव आणि चिडचिड वाढते.

निष्कर्ष

व्यायाम आणि खेळ ही फक्त शारीरिक क्रिया नसून ती मानसिक आणि सामाजिक आरोग्यासाठीही आवश्यक आहेत. लहान वयात व्यायामाची सवय लावल्यास मुलांची शरीरबांधा चांगली राहते, आत्मविश्वास वाढतो आणि ते निरोगी जीवन जगतात. आयुर्वेद आणि आधुनिक विज्ञान दोन्हीही व्यायामाचे महत्त्व अधोरेखित करतात.

 "नियमित व्यायाम करा, खेळ खेळा आणि आरोग्यसंपन्न जीवन जगा!" 

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522