आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

"हेड्स अप, गॉर्जियस!" – रजोनिवृत्तीपूर्व काळातील त्रिदोष आणि आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

 आठवतंय का ते पझल?

"शेतकरी, वाघ, गवत आणि बकरी" हे प्रसिद्ध कोडं लक्षात आहे?
आपल्यापैकी बहुतेकांनी बालपणात हे सोडवायचा प्रयत्न केला असेल.
एका बोटीमध्ये एकावेळी फक्त दोन वस्तू नेता येतात, आणि त्यात गोंधळ होतो – कोण आधी न्यावं? कोण मागे ठेवावं?

हेच उदाहरण आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून रजोनिवृत्तीपूर्व महिलांमधील त्रिदोष संतुलनाच्या समस्यांसाठी अतिशय लागू पडतं.

 आयुर्वेद आणि "तीन मित्र - तीन शत्रू"

शेतकरी म्हणजे उपचार करणारा वैद्य/सल्लागार,
तर वाघ, बकरी आणि गवत म्हणजे –
👉 वात, पित्त आणि कफ – आयुर्वेदातील त्रिदोष.

यापैकी जर एक दोष अधिक लक्ष दिलं, तर दुसरा असंतुलित होतो.
उदाहरणार्थ:

• जर आपण वातावर लक्ष केंद्रित केलं, तर पित्त बिघडू शकतो

• जर कफ कमी केला, तर वात वाढू शकतो

ही एक नाजूक समतोलाची कसरत आहे. आणि हाच आहे आयुर्वेदाचा कळीचा मुद्दा – समत्व (Balance).

 रजोनिवृत्तीपूर्व काळ आणि त्रिदोष

रजोनिवृत्तीपूर्व काळात (Perimenopause) महिला अनेक शारीरिक व मानसिक बदल अनुभवतात.
आधुनिक दृष्टिकोनात हे हार्मोनल बदलांशी संबंधित असतात – विशेषतः एस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरोन यांचे प्रमाण झपाट्याने बदलते.

आयुर्वेदात, हे बदल त्रिदोषांशी निगडित आहेत –

• वात दोष: संप्रेरक (Hormonal), संप्रेषण (Circulatory), मज्जासंस्था यांच्यावर प्रभाव

• पित्त दोष: मेंदूतील रासायनिक संतुलन, चिडचिड, गरम स्वभाव, अनिद्रा

• कफ दोष: शारीरिक स्थिरता, ऊर्जा, पण अति झाल्यास जडत्व, सुस्ती

 योग्य उपचार = त्रिदोषांचा योग्य समन्वय

प्रत्येक स्त्रीची प्रकृती, तिचा आहार, तिची जीवनशैली वेगळी असते. त्यामुळे "वन-साईज फिट्स ऑल" असे उपचार शक्यच नाहीत.

आयुर्वेदात उपचार खालील प्रकारे सुसंगत आणि सेंद्रिय असतात:

 1. बस्ती (औषधी एनिमा)

• वातदोषावर प्रभावी

• हार्मोनल समतोल राखतो

• गर्भाशय, अंडाशय व मज्जासंस्थेवर सकारात्मक परिणाम

• मूड स्विंग्स, अनिद्रा, कोरडेपणा कमी होतो

 बस्ती म्हणजे "संपूर्ण वात नियंत्रणाचा राजा".

 2. अभ्यंग (तेल मालिश) आणि स्वेदन (स्टीम थेरपी)

• वात आणि कफ दोष शांत करतो

• सांधेदुखी, त्वचेचा कोरडेपणा, थकवा, नैराश्य दूर

• साजूक तुप, दशमूल तेल, नारायण तेल वापरले जाते

रोज 10-15 मिनिटांचा अभ्यंग संपूर्ण शरीराला नवचैतन्य देतो.

 3. नस्य (नाकात औषधी तुप/तेल टाकणे)

• पित्तदोष आणि हार्मोनल अ‍ॅक्सिसवर कार्य

• मेंदूतील केमिकल्स (सेरोटोनिन, डोपामिन) संतुलित होतात

• डोकेदुखी, चिडचिड, विस्मरण यावर फायदेशीर

 4. शिरोद्धारा (डोक्यावर सतत औषधी तैल धारा)

• मानसिक शांतता, झोप सुधारणा

• चित्त शांत राहते, मूड बॅलन्स होतो

• विशेषतः रजोनिवृत्तीच्या काळातील मानसिक अस्थिरतेसाठी उपयुक्त

 5. वमन आणि विरेचन (शुद्धी प्रक्रिया)

• वमन – कफदोष दूर करतो (जडपणा, थकवा, वजन वाढ)

• विरेचन – पित्तदोष कमी करतो (राग, उष्णता, चिडचिड)

 6. औषधी (वनस्पतीजन्य उपचार)

प्रत्येक रुग्णाच्या प्रकृतीनुसार आयुर्वेदिक औषधे दिली जातात. उदा.

• शतावरी – हार्मोन संतुलन

• अशोक – गर्भाशय आरोग्यासाठी

• बाला, विदारी, गोकशुर – शक्तिवर्धक आणि वातनाशक

 आधुनिक वैद्यकीय उपचार जरी तात्काळ परिणाम देत असले तरी, त्यांचे दुष्परिणामही असू शकतात – तर आयुर्वेद उपचार नैसर्गिक, स्थिर आणि दीर्घकालीन असतात.

 आहार: औषधांइतकाच महत्त्वाचा

रजोनिवृत्तीपूर्व लक्षणांवर प्रभावी नियंत्रणासाठी आहार हा एक अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे.

 काही आहारतत्त्वे:

दोष	टाळावेत	घ्यावेत
वात	कोरडे, थंड अन्न	साजूक तुप, उबदार शिजवलेले
पित्त	तिखट, तेलकट	गोडसर, थंड, थोडा गूळ
कफ	गोड, दुधी	मसाल्ययुक्त, कोरडे, उबदार

 रात्रौ उशिरा जेवण टाळा, भरपूर पाणी प्या, आणि ऋतूनुसार आहार घ्या.

 निष्कर्ष: "विचारपूर्वक समतोल साधा"

रजोनिवृत्तीपूर्व काळ हा एका नव्या टप्प्याचा प्रारंभ आहे – आणि तो योग्य समजून घेतल्यास, तुम्ही शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या अधिक मजबूत आणि संतुलित राहू शकता.

🧘‍♀️ आयुर्वेद आपल्याला हे शिकवतो – "तुमचं शरीर हे निसर्गाशी जोडलेलं आहे."
त्याला वेळ, प्रेम आणि सेंद्रिय उपचारांची गरज आहे – केवळ औषधांची नाही.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522 

#AyurvedaForFertility #KolhapurAyurveda #InfertilityAwareness

#DrBhushanKale 

#DrSmeetaKale 

#panchkarmchikistalay 

#ayubhushanayurved 

#infertility

#garbhsanskar

#panchakarma 

#kolhapurIchalkaranji