आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

योग्य प्रमाणात अन्न किती? – आयुर्वेदाचे मार्गदर्शन

आहार घेताना अनेकदा आपण "काय खावं?" याचा विचार करतो, पण "किती खावं?" – या प्रश्नाकडे दुर्लक्ष करतो. आयुर्वेदात मात्र अन्नाच्या प्रमाणालाही तितकंच महत्त्व दिलं जातं. योग्य प्रमाणात अन्न सेवन केल्यानेच अन्नाचं पूर्ण पचन होतं आणि आरोग्य टिकून राहतं.

आयुर्वेदानुसार अन्नाचे योग्य प्रमाण काय?

पोटाचे तीन भाग करावेत:

1. एक भाग अन्नासाठी

2. एक भाग पाण्यासाठी

3. एक भाग रिकामा ठेवावा (वायू, श्वास व हालचालीसाठी)

🕉️ "अर्धं अन्नेन पूरणं कुर्यात्, तृतीयं उदकेन तु।
शेषं तु वायवे देयं, इति मात्रा विधीयते॥"
— चरक संहिता

या प्रमाणात अन्न घेतल्याने जाठराग्नी प्रदीप्त राहतो, पचन सुरळीत होतं आणि शरीरातील त्रिदोष (वात, पित्त, कफ) संतुलित राहतात.

योग्य प्रमाणात अन्न सेवनाचे फायदे

1. पचन नीट होते, 'आम' तयार होत नाही
   – अपकृष्ट अन्न शरीरात साचत नाही, त्यामुळे अजीर्ण, गॅस, बद्धकोष्ठ दूर राहतो.

2. मंदाग्नीचा त्रास टळतो
   – जाठराग्नी दुर्बल होण्याचे प्रमाण कमी होते.

3. शरीराला आवश्यक ऊर्जा मिळते
   – त्यामुळे थकवा राहत नाही आणि चेहऱ्यावर नैसर्गिक तेज दिसतं.

4. भूक आणि तहान यांचा समतोल राखला जातो
   – शरीराचे नैसर्गिक संकेत स्पष्ट राहतात.

5. शारीरिक आणि मानसिक कार्यक्षमता वाढते
   – लक्ष केंद्रीत राहतं, कामाची गुणवत्ता सुधारते.

अन्न सेवन करताना या गोष्टी लक्षात ठेवा:

• अन्नामुळे पोटात जडपणा येता कामा नये

• हृदयाची गती (pulse/heart rate) खालावू नये किंवा अस्वस्थता निर्माण होऊ नये

• बसणे, उठणे, चालणे, झोपणे – या क्रियेत अडचण येऊ नये

• जेवण झाल्यानंतर भूक लागेपर्यंत काहीही खाऊ नये, अगदी लहान घास जरी असला तरी

अन्न पचण्यासाठी शरीराला वेळ आणि विश्रांती दोन्ही आवश्यक असते. सतत काही ना काही खात राहिल्यास जाठराग्नीवर ताण येतो आणि पचन बिघडते.

आधुनिक आरोग्यशास्त्र काय सांगतं?

• Portion control म्हणजेच अन्नाचे प्रमाण सांभाळणे, हे वजन नियंत्रण व पचन सुधारण्यासाठी महत्त्वाचे मानले जाते.

• Overeating (अति खाणे) हे डायजेस्टिव ट्रबल्स, लठ्ठपणा, मधुमेह यांना आमंत्रण देऊ शकते.

• Mindful eating – म्हणजे भुकेचे संकेत ओळखून, संपूर्ण लक्ष देऊन खाणे – याला आता जागतिक मान्यता आहे.

थोडक्यात सांगायचं तर:

योग्य आहाराचे प्रमाण + सुदृढ पचनशक्ती = उत्तम आरोग्य

“मिताहार” हा आयुर्वेदात ‘स्वास्थ्य रक्षण’ करणारा मूलमंत्र मानला जातो.
शरीर, मन आणि आत्मा यांचा समतोल टिकवण्यासाठी काय खावं आणि किती खावं याची जाणीव असणं फार महत्त्वाचं आहे.

आजपासून काही साध्या गोष्टी पाळा:

• भूक लागल्यावरच खा

• प्लेट लहान ठेवा आणि हळूहळू खा

• जेवणानंतर लगेच काही खाऊ नका

• पचनशक्ती ओळखूनच अन्नाचं प्रमाण ठरवा

• अन्नाशी मैत्री करा – त्याला तणाव, गडबड आणि टीव्ही स्क्रीनपासून दूर ठेवा!

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522