आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

गर्भाशयाच्या पिंडांमध्ये गाठ (Fibroids) – कारणे, लक्षणे आणि आयुर्वेदीय उपचार

आजकाल अनेक महिलांना गर्भाशयाच्या विविध विकारांचा सामना करावा लागतो. त्यापैकी एक सामान्य पण दुर्लक्षित आजार म्हणजे गर्भाशयामध्ये गाठ होणे, ज्याला इंग्रजीत Uterine Fibroids किंवा Leiomyomas म्हणतात.

या गाठी काहीशा सौम्य (non-cancerous) असतात, पण योग्य वेळी लक्ष न दिल्यास त्या अनेक शारीरिक व मानसिक त्रास निर्माण करू शकतात. आधुनिक वैद्यक आणि आयुर्वेद दोन्ही पद्धतीत या समस्येचं स्पष्टीकरण आणि उपाय उपलब्ध आहेत.

फायब्रॉइड्स म्हणजे काय?

फायब्रॉइड्स या गर्भाशयाच्या स्नायूंतून निर्माण होणाऱ्या गाठी असतात. या गाठी एका लहान मण्याएवढ्याही असू शकतात किंवा संपूर्ण गर्भाशय व्यापू शकतात. त्या गर्भाशयाच्या आतील, बाहेरील किंवा भिंतीतील कोणत्याही भागात होऊ शकतात.

फायब्रॉइड्सची कारणमीमांसा

🔬 आधुनिक वैद्यकानुसार कारणे:

1. एस्ट्रोजेन व प्रोजेस्टीरॉनचे असंतुलन
   ही हार्मोन्स गाठ वाढण्यास कारणीभूत ठरतात.

2. आनुवंशिकता (Genetics)
   घरात इतर महिलांना फायब्रॉइड्स असतील, तर धोका वाढतो.

3. लठ्ठपणा व चुकीचा आहार
   जास्त चरबीमुळे एस्ट्रोजेनची पातळी वाढते.

4. उशीरा विवाह / उशीरा प्रसूती / अपौरुषेय जीवनशैली
   दीर्घकाळ मासिक पाळीचं नॉर्मल चक्र सुरू राहिल्याने गाठींचा धोका वाढतो.

आयुर्वेदिक कारणमीमांसा:

आयुर्वेदात फायब्रॉइड्स या विकाराला "गर्भाशयगता ग्रंथी" किंवा "अर्थववह स्रोतसातील ग्रंथी" असं संबोधलं जातं. या अवस्थेचं मूळ कारण म्हणजे:

• कफ दोष वाढणे – नवीन पेशींची अनावश्यक वाढ.

• रक्त धातूचा दूषण – दूषित रक्तामुळे स्थानिक स्थूलता.

• वात दोषाचा संचार अडथळा – दोषांचा संचार न झाल्याने ग्रंथी निर्माण होणे.

👉 विशेषतः कफवातज प्रकृतीच्या स्त्रियांमध्ये या समस्या अधिक प्रमाणात दिसून येतात.

लक्षणे (Symptoms)

• मासिक पाळीमध्ये जास्त रक्तस्राव

• पाळी दीर्घकाळ टिकणे

• पोटात गाठ जाणवणे किंवा जडपणा

• पोट फुगल्यासारखं वाटणे

• पाठीचा किंवा कमरेचा दुखापत

• गर्भधारणेत अडथळा

• वारंवार लघवी होणे किंवा मलावरोध

निदान (Diagnosis)

• सोनोग्राफी (Ultrasound)

• MRI (काही गंभीर प्रकरणांत)

• CBC / हार्मोन चाचण्या

उपचारपद्धती – आधुनिक व आयुर्वेदिक समन्वय

💊 आधुनिक उपचार:

• Hormonal Medicines – हार्मोन्स नियंत्रित करून गाठ कमी करतात.

• Non-surgical techniques – Uterine artery embolization.

• Surgery – मोठ्या गाठीसाठी मायोमेक्टॉमी किंवा गर्भाशय काढणे (Hysterectomy).

 मात्र हे उपाय बहुतांश वेळा तात्पुरते असतात किंवा सर्जरीनंतर पुनःगाठ होण्याची शक्यता असते.

आयुर्वेदिक उपचार:

आयुर्वेदामध्ये शरीरातील दोषांचे शुद्धीकरण आणि गाठींचा नैसर्गिक अपाय (resorption) करणे हे उपचाराचे मुख्य उद्दिष्ट असते.

१. औषधोपचार:

• कांचनार गुग्गुल – गाठींचं क्षय करणारे प्रभावी औषध.

• अशोकघन वटी / अशोकारिष्ट – स्त्री प्रजनन संस्थेचं टॉनिक.

• शिलाजीत व गुग्गुल कल्प – दोषांचे शुद्धीकरण.

• त्रिफळा / गोक्षुर / पुनर्नवा – मूळ कारणांवर उपचार.

👉 या औषधांचा वापर केवळ वैद्यकीय सल्ल्यानंतरच करावा.

  २. पंचकर्म उपचार:

• वमन – कफ दोष निःसारणासाठी.

• बस्ती – वातशुद्धी आणि गाठ शोषणासाठी प्रभावी.

• उत्तरल बस्ती – गर्भाशयामध्ये थेट औषध पुरवठा.

३. जीवनशैली आणि आहार:

• आहारात साखर, दूध, मैदा, तळलेले पदार्थ टाळावेत.

• उष्ण, हलका, कफनाशक आहार – उदा. ओवा, हळद, तुळस, लसूण यांचा वापर.

• योगासने: उष्ट्रासन, भुजंगासन, बध्दकोणासन, विपरीतकरणी

• मानसिक तणाव कमी करणे – ध्यान, प्राणायाम

फायब्रॉइड्स आणि गर्भधारणा

फायब्रॉइड्समुळे काही महिलांना गर्भधारणेत अडचणी येतात. अशावेळी वैद्यकीय उपचारासोबत आयुर्वेदिक चिकित्सा केल्यास गर्भधारणेची शक्यता वाढते. उत्तरल बस्ती आणि स्त्री बीज शुद्धीकर औषधांचा सकारात्मक परिणाम दिसतो.

निष्कर्ष:

गर्भाशयातील गाठी या सौम्य असल्या तरी दुर्लक्षित केल्यास त्याचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे लवकर निदान, योग्य उपचार आणि संतुलित जीवनशैली ही त्रिसूत्री महत्त्वाची आहे.

आयुर्वेद हा एक संपूर्ण, सुरक्षित आणि मुळाशी उपचार करणारा मार्ग आहे – जो केवळ लक्षणांवर नाही, तर दोषशुद्धी करून स्थायी आरोग्य देतो.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522