ओळख पंचकर्माची
भाग 7 – बस्ती चिकित्सा
बस्ती म्हणजे पंचकर्म उपचारांमधील मेरुमणी! आयुर्वेदामध्ये बस्तिचा उल्लेख सर्वाधिक प्रभावी व बहुजनोपयोगी चिकित्सा म्हणून केला गेला आहे. बस्तीमध्ये गुदमार्गाद्वारे औषध देऊन, शरीरातील दोषांचे शोधन (शुद्धीकरण) केले जाते.
बस्ति चिकित्सा कशी कार्य करते?
बस्तिचा प्रमुख कार्यभाग वातदोष नियंत्रित करणे हा आहे. आयुर्वेदाच्या सिद्धांतानुसार, वात दोष हा त्रिदोषांमधील नेता आहे. त्यामुळे जर वात नियंत्रित झाला, तर पित्त व कफ देखील संतुलित होतात. बस्तीमुळे शरीराच्या मूलस्थान असलेल्या पक्वाशयातील (मोठ्या आतड्याच्या) वात दोषाला नियंत्रित करता येते, ज्याचा परिणाम संपूर्ण शरीरावर होतो.
बस्ति चिकित्सा कशासाठी उपयुक्त आहे?
वातप्रधान व्याधी:
· सांधेदुखी, पाठदुखी, मानदुखी
· स्पाँडिलायटीस, पॅरालिसीस, पार्किनसन्स
· डोकेदुखी, पोटदुखी
· कोणत्याही प्रकारच्या वेदना
अपानवायूशी संबंधित विकार:
· पाळीच्या समस्या (दु:खदायक किंवा अनियमित पाळी)
· शुक्रदोष
· मूत्रपिंड आणि मूत्रमार्गाचे विकार
· लघवीत त्रास, मूतखडा
इतर विकार:
· केस गळती
· निद्रानाश, डिप्रेशन
· हार्मोनल असंतुलन (PCOD, थायरॉईड)
· उंची वाढवणे किंवा वजन संतुलित करणे
बस्तिच्या प्रकारानुसार उपयोजन
बस्तिच्या स्वरूपानुसार त्याचे कार्य व औषधांच्या प्रकार ठरवले जाते:
1. निरुह बस्ति (शोधन बस्ति): दोषांचे शोधन करण्यासाठी वापरले जाते. यामध्ये त्रिफळा, दशमूळ, एरंडमूळ यासारख्या औषधांचा काढा, मध, सैंधव, व तिळाचे तेल वापरले जाते.
2. अनुवासन बस्ति: वात संतुलित करण्यासाठी औषधी तेलाचा वापर केला जातो.
3. तिक्त क्षीर बस्ति: हाडांच्या विकारांमध्ये, केस गळतीसाठी, आणि उंची वाढवण्यासाठी कडू औषधाने सिद्ध केलेले दूध व तूप वापरले जाते.
4. पिच्छा बस्ति: रक्त पडणाऱ्या आवेत पेजेसारखे सौम्य पदार्थ वापरले जातात.
बस्तिचे प्रकार आणि संख्या
· योग बस्ति: 8 दिवसांचा कोर्स
· काल बस्ति: 15 दिवसांचा कोर्स
· कर्म बस्ति: 30 दिवसांचा कोर्स
बस्ति चिकित्सा कशी केली जाते?
बस्तीच्या उपचारासाठी गुदमार्गाद्वारे विशिष्ट प्रमाणात औषध दिले जाते. बस्तीपूर्वी अभ्यंग व स्वेदन (नाभीच्या खाली) केले जाते. बस्ती करण्यासाठी औषधांच्या प्रमाणाची योग्य निवड तज्ज्ञ वैद्यांकडूनच केली जाते.
बस्तिचे फायदे – एक व्यापक उपचार!
आयुर्वेद ग्रंथांनुसार, बस्तीमुळे संपूर्ण शरीरावर परिणाम होतो. जसे झाडाच्या मुळांना पाणी घातल्यावर ते झाडाच्या प्रत्येक पानापर्यंत पोहोचते, तसेच बस्तीमुळे शरीराच्या प्रत्येक अवयवाला पोषण मिळते. त्यामुळे बस्तीचे कार्यक्षेत्र डोक्यापासून पायापर्यंत पसरलेले आहे.
महत्त्वाचा सल्ला
बस्ती उपचार हा तज्ज्ञ वैद्यांच्या सल्ल्यानुसारच करावा. बस्ती कोणत्या प्रकारे, किती प्रमाणात, आणि किती दिवस करायची याचा निर्णय प्रत्येक रुग्णाच्या प्रकृतीनुसार ठरतो.
पुढील भागात
बस्तीची प्रक्रिया प्रत्यक्षात कशी केली जाते, याविषयी सविस्तर जाणून घेऊया पुढील भागात.
(पंचकर्म चिकित्सा आपल्या शरीरासाठी एक वरदान आहे. त्यामुळे तज्ज्ञ वैद्यांचा सल्ला घेऊनच उपचार घ्या आणि निरोगी आयुष्याचा आनंद घ्या!)
(इलाज के लिए डॉक्टर से परामर्श करें।)
डॉ. भूषण काळे डॉ .स्मिता काळे
एम एस (प्रसूती व स्त्री रोग ) एम डी (पंचकर्म ) केरळ
आयुभूषण आयुर्वेदिक वंध्यत्व निवारण आणि केरळीय पंचकर्म चिकित्सालय
(वंध्यत्व, स्त्रीरोग, गर्भसंस्कार, सुवर्णप्राशन, केरळीय पंचकर्म)
