बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -11)

 

1.    अन्नप्राशन संस्कार आणि योग्य आहार

2.     बालकाच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे अन्नप्राशन संस्कार. हा संस्कार मुलाच्या पहिल्या घन आहाराची सुरुवात दर्शवतो. आयुर्वेदानुसार, सहा महिन्यांनंतर स्तनपानासोबतच घन आहाराची ओळख करून देणे आवश्यक असते. योग्य वेळी आणि योग्य प्रकारच्या आहाराने बालकाचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य मजबूत राहते

     १. अन्नप्राशन संस्कार म्हणजे काय?

5.     अन्नप्राशन संस्कार हा हिंदू परंपरेतील १६ संस्कारांपैकी एक असून, बालकाच्या पहिल्या घन अन्न सेवनाचा प्रारंभ या संस्काराने केला जातो. हा संस्कार सहसा ६व्या महिन्यात केला जातो, कारण यावेळी बाळाच्या पचनशक्तीमध्ये सुधारणा होते आणि त्याला दात येण्यास सुरुवात होते.

6.     ➡ अन्नप्राशन संस्कार करण्याचा योग्य काळ

7.     ✅ कफ प्रकृतीच्या बाळासाठी: ६वा महिना
✅ पित्त प्रकृतीच्या बाळासाठी: ५वा महिना
✅ वात प्रकृतीच्या बाळासाठी: ७वा महिना

8.     या वेळी, बाळाला सुपाच्य, सात्विक आणि पोषणयुक्त आहार द्यावा.

9.    

                  २. अन्नप्राशन संस्कार कसा करावा?

11    अन्नप्राशन संस्कार धार्मिक पद्धतीने तसेच वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून केला जातो.

12  🔹 सुवर्णप्राशन – पहिल्या अन्नाबरोबर सुवर्णभस्म, मध, गायीचे तूप आणि ब्राह्मी-शंखपुष्पी सारख्या औषधी दिल्या जातात.
🔹 ओमकार मंत्र किंवा गायत्री मंत्र पठण – बाळाच्या स्मरणशक्ती आणि मेंदूच्या विकासासाठी उपयुक्त.
🔹 सुपाच्य आणि सात्त्विक अन्नाची निवड – बाळाच्या पचनशक्तीला अनुसरून आहार दिला जातो.

 ३ 3. पहिल्या आहाराची निवड कशी करावी?

15  बालकाला पहिला आहार देताना तो हलका, सुपाच्य आणि पोषणयुक्त असावा. आयुर्वेदानुसार, बाळाचा पहिला आहार ‘मधुर रसयुक्त’ (गोडसर) असावा, ज्यामुळे पचनतंत्र उत्तम राहते.

 सुरुवातीला दिले जाणारे अन्न:

17.  ✅ गायीचे तूप घातलेली गोडसर खिरीसारखी भाजणी (भात, गहू, रागी, बार्ली यांपासून बनवलेली)
✅ मूगडाळ खिचडी
✅ पातळ गाजर किंवा सफरचंद रस
✅ सुपाच्य डाळीचे पाणी
✅ सुपाच्य भाज्यांचा रस (गाजर, बीट, कोहळा, कोबी)

        टप्प्याटप्प्याने अन्न वाढवण्याची पद्धत:

19.  🔹 ६-८ महिने: द्रव आहार (भाताची पेज, डाळीचे पाणी, गाजर किंवा सफरचंद रस)
🔹 ८-१० महिने: अर्धघन आहार (मऊ खिचडी, उकडलेली फळे, गव्हाची किंवा रागीची दलिया)
🔹 १०-१२ महिने: मऊ चपाती, पराठा, भाज्यांचे सूप, दही, पनीर

20   टीप: एका वेळी एकच नवीन पदार्थ द्यावा, जेणेकरून मुलाला काही अन्नाची अ‍ॅलर्जी आहे का हे लक्षात येईल.

        ४. अन्नप्राशनानंतर योग्य आहाराचे महत्त्व

  बाळाच्या योग्य वाढीसाठी आणि रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी त्याच्या आहारात विविध पोषणतत्त्वांचा समावेश करणे गरजेचे आहे.

         बालकाच्या आहारात आवश्यक घटक:

25.  ✔ कार्बोहायड्रेट्स: तांदूळ, गहू, रागी, ज्वारी – ऊर्जा मिळवण्यासाठी
✔ प्रथिने: मूगडाळ, हरभरा, पनीर, तूप – स्नायूंच्या वाढीसाठी
✔ कॅल्शियम: दूध, दही, अक्रोड, बदाम – हाडांच्या मजबुतीसाठी
✔ आयर्न: खजूर, बीट, पालक – रक्तनिर्मितीसाठी
✔ ओमेगा ३ फॅटी अ‍ॅसिड: अक्रोड, फ्लॅक्ससीड्स – मेंदूच्या विकासासाठी

2     आयुर्वेदानुसार बाळाच्या आहारात समाविष्ट करण्यास योग्य घटक:

27.  ✅ सुवर्णप्राशन – स्मरणशक्ती वाढवण्यासाठी
✅ गायीचे तूप – स्नायू आणि मेंदूच्या विकासासाठी
✅ हळदीचे दूध – रोगप्रतिकारशक्तीसाठी
✅ त्रिकटु चूर्ण (सुंठ, मिरी, पिंपळी) अल्प प्रमाणात – पचनशक्ती सुधारण्यासाठी
✅ द्राक्षा (मनुका) व खजूर – पचनशक्ती आणि रक्तवाढीसाठ

                 ५. बाळाच्या आहारात टाळावयाचे पदार्थ

30.  ❌ प्रक्रियायुक्त (प्रिझर्व्हड) अन्न – पचनास अपायकारक
❌ साखर व गोड पदार्थ – जास्त प्रमाणात दिल्यास लठ्ठपणा आणि दातांचे नुकसान
❌ फ्रिजमधील पदार्थ व थंड पेये – सर्दी-खोकला वाढवू शकतात
❌ लोणचं आणि मसालेदार पदार्थ – पचनावर वाईट परिणाम

31. 

             ६. निष्कर्ष

33.  अन्नप्राशन संस्कार हा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, तो बाळाच्या पचनशक्ती आणि पोषणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा आहे. योग्य वेळी आणि योग्य प्रकारच्या अन्नाच्या मदतीने बालकाचे आरोग्य उत्तम ठेवता येते. आयुर्वेदानुसार सात्त्विक, सुपाच्य आणि पोषणयुक्त आहार बालकाच्या शारीरिक आणि मानसिक विकासासाठी अनिवार्य आहे. पालकांनी योग्य आहार पद्धतीचा अवलंब करून बालकाचे आरोग्य सुदृढ ठेवावे.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522