आई व्हायचय मला भाग १२

प्रजनन अडथळ्यांमुळे होणारे मानसिक बदल: आधुनिक आणि आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून

सार्वत्रिक सत्य #१:
प्रजनन अडथळ्यांना सामोऱ्या जाणाऱ्या महिलांना इतरांची लहान मुले पाहणे त्रासदायक वाटते

हे खूप विरोधाभासी वाटू शकते, पण ही भावना अगदी खरी आहे. जी स्त्री स्वतः मूल जन्माला घालण्यासाठी संघर्ष करत असते, तिला इतरांची लहान मुले पाहणे, त्यांच्याशी वेळ घालवणे किंवा अगदी कौटुंबिक चित्रपट पाहणेसुद्धा असह्य वाटू शकते. कारण हे सतत तिला तिच्या अपूर्णतेची आठवण करून देत असते.

आधुनिक मानसशास्त्र सांगते की हे "Emotional Triggering" म्हणून ओळखले जाते – एक अशी प्रक्रिया जिच्यात एखादी भावना (जसे की दुःख, अपयश, राग) एखाद्या बाह्य घटनेमुळे सक्रिय होते.

आयुर्वेदात, अशा स्थितीला मनोविकार (जसे की विषाद, चिंता) म्हणून पाहिले जाते, ज्याचे मूळ मनसिक दोषदूषणमध्ये असते. यावर उपचार म्हणून नस्य, शिरोधारा, सत्त्वावजयी चिकित्सा आणि मनोनिग्रह या उपायांचा सल्ला दिला जातो.

या टप्प्यावर, पतीने विशेषतः समजूतदारपणा दाखवणे आवश्यक असते. सामाजिक कार्यक्रम, मित्रांच्या गाठीभेटी – याबाबत निर्णय घेताना तिच्या भावना आणि मानसिक थकव्याचा विचार करून वागणे फार महत्त्वाचे ठरते.

सार्वत्रिक सत्य #२:
प्रजनन विषयावर इतर लोक बोलतात तेव्हा तिची चिडचिड होते

“काय रे, अजून काही झाले नाही का?”
“उपाय चालू आहेत ना? वेळेवर करा सगळं…”
या प्रकारच्या वाक्यांमुळे तिच्या मनात संताप, अपराधीपणा आणि अपमानाची भावना निर्माण होऊ शकते.

मानसशास्त्रीयदृष्ट्या, ही Social Pressure Anxiety ची लक्षणं आहेत, जी तिच्या आत्मविश्वासाला धोका पोहोचवतात.

आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून, सततचा ताण (अत्यधिक राजस व तमस वृद्धी) ही प्रजनन संस्थेच्या असंतुलनाचे एक प्रमुख कारण बनते.

त्यामुळे पतीच्या जबाबदाऱ्यांमध्ये फक्त आधार देणेच नव्हे तर इतर लोकांच्या टिप्पणींपासून तिला दूर ठेवणे हीसुद्धा एक महत्त्वाची भूमिका असते. समजूतदार संवाद, प्रेमळ सान्निध्य आणि तिच्यावर विश्वास – हे तिच्यासाठी मानसिक औषधच असते.

सार्वत्रिक सत्य #३:

प्रजनन अडथळ्यांना सामोऱ्या जाणाऱ्या स्त्रियांना इतर स्त्रियांशी तुलना अजिबात नको असते

जरी त्या स्वतःच स्वतःची तुलना इतर गर्भवती स्त्रियांशी करत असतील, तरी कोणी दुसरं जर ही तुलना केली, तर त्याचा परिणाम अत्यंत वेदनादायक होतो.

“गेल्या वर्षीच लग्न केलं आणि लगेचच गोड बातमी…”
“ती काही विशेष नाही, पण पहा तिला लगेचच मूल झालं…”

मानसशास्त्र सांगते की ही तुलना तिच्या भावनिक आघाताला अधिक तीव्र करते – विशेषतः जेव्हा पती किंवा सासरचं मंडळ ही तुलना करतात.

आयुर्वेदात, अशा परिस्थितीला ‘मनसिक संतुलनाच्या बिघाडा’त गणले जाते. उपचारांमध्ये सत्त्ववर्धक औषधे, गर्भसंस्कार थेरपी, मनःशुद्धीकरण पंचकर्म वापरली जातात.

पतीने या टप्प्यावर अत्यंत संयम राखणे आवश्यक आहे. काही वेळेस ती तिचं दुःख, राग, तुलना स्वतःहून शेअर करेल – तेव्हा फक्त ऐकून घेणे हेच खरे उत्तर असते.

निष्कर्ष

स्त्रीच्या प्रजनन क्षमतेवर परिणाम झाल्यावर तिच्या शरीराप्रमाणेच तिच्या मनावरही खोल परिणाम होतात. या काळात पतीचा प्रेमळ स्पर्श, समजूतदार शब्द आणि संयमित वागणूक ही तिच्यासाठी औषधासारखी ठरते.

आयुर्वेद सांगतो: “स्त्रीचे मन शांत असेल, तर तिचं शरीरही उत्तम प्रकारे कार्य करते.” म्हणूनच, मनोबल वाढवणे हा उपचाराचाच एक महत्त्वाचा भाग मानावा.

वंध्यत्वाच्या मानसिक प्रवासात तुम्ही दोघंही एकत्र आहात – ही भावना जपणं आणि तिचं मन समजून घेणं हेच यशाचं खरं बीज आहे.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522