बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -12)

 12. १ ते ५ वर्षे वयोगटातील मुलांचे संतुलित आहार नियोजन

 बाल्यावस्था ही मुलांच्या शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक विकासाची अत्यंत महत्त्वाची अवस्था आहे. या काळात योग्य संतुलित आहार दिल्यास बालकाची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते, मेंदूचा विकास चांगल्या प्रकारे होतो आणि एकूणच आरोग्य उत्तम राहते. आयुर्वेदानुसार, संतुलित आहार हा वात, पित्त आणि कफ या दोषांचे संतुलन राखणारा असावा, तसेच तो सुपाच्य, सात्त्विक आणि पोषणयुक्त असावा.

१. १ ते ५ वर्षे वयोगटातील आहाराचे महत्त्व

✅ शारीरिक वाढीला गती देतो – हाडे, स्नायू आणि ऊतींच्या वाढीस मदत
✅ मेंदूचा विकास उत्तम होतो – स्मरणशक्ती आणि बौद्धिक क्षमता सुधारते
✅ रोगप्रतिकारशक्ती वाढते – मुलं वारंवार आजारी पडण्याचे प्रमाण कमी होते
✅ पचनसंस्था सुधारते – आहार व्यवस्थित पचतो आणि पोषण मिळते

२. आहार नियोजन करताना लक्षात ठेवायच्या गोष्टी

१. आयुर्वेदानुसार ‘सात्त्विक’ व ‘सुपाच्य’ अन्न द्यावे.
२. ताजे, घरगुती आणि नैसर्गिक पदार्थांचा समावेश करावा.
३. जड, तळलेले, मसालेदार आणि प्रक्रिया केलेले पदार्थ टाळावेत.
४. पचनसंस्थेच्या विकासासाठी आहार टप्प्याटप्प्याने वाढवावा.
५. आहारात विविध रंगीबेरंगी फळे, भाज्या, धान्य, दूध, आणि पौष्टिक पदार्थ असावेत.

३. वयोगटानुसार संतुलित आहाराचे नियोजन

✅ १ ते २ वर्षे:

➡ मुख्य आहार: स्तनपान (१ वर्षापर्यंत चालू ठेवावे) + मऊ, सुपाच्य अन्न
➡ सुरुवात कशी करावी?
🔹 तांदळाची पेज, मूगडाळ खिचडी
🔹 गायीचे दूध, दही, तूप
🔹 मऊ फळे – केळं, पेरू, सफरचंद
🔹 उकडलेले भाज्यांचे पेस्ट स्वरूपात दिलेले पदार्थ
🔹 कडधान्यांचे सूप (हरभरा, मूग, मसूर)

✅ २ ते ३ वर्षे:

➡ मुख्य आहार: घन आहाराचा समावेश वाढवावा
➡ प्रथिनेयुक्त पदार्थ:
🔹 डाळी, तूरडाळ-भात, कडधान्य
🔹 अंडी, पनीर, गायीचे दूध
➡ हाडांसाठी उपयुक्त पदार्थ:
🔹 अक्रोड, बदाम, खजूर, तीळ, सुकामेवा
➡ पचन सुधारण्यासाठी:
🔹 सुंठ, हळद, जिरे, लिंबू पाणी

✅ ३ ते ५ वर्षे:

➡ मुख्य आहार: संतुलित, घरगुती आणि पचनास अनुकूल आहार
➡ हाडे आणि स्नायूंसाठी:
🔹 गहू, नाचणी, ज्वारी, बाजरी
🔹 दूध, दही, ताक, लोणी
➡ मेंदूच्या विकासासाठी:
🔹 ओमेगा-३ समृद्ध पदार्थ – अक्रोड, जवस, बदाम
➡ रोगप्रतिकारशक्तीसाठी:
🔹 हळदीचे दूध, तूप, आल्याचा रस, लसूण
➡ आंबट-तिखट पदार्थ टाळावेत

४. संतुलित आहारात असणारे आवश्यक पोषणतत्त्वे

पोषणतत्त्व	उपयुक्त पदार्थ	महत्त्व
कार्बोहायड्रेट्स	तांदूळ, गहू, बाजरी, नाचणी	ऊर्जा मिळते
प्रथिने	डाळी, अंडी, पनीर, दूध	स्नायूंची वाढ
कॅल्शियम	दूध, ताक, तीळ, पनीर	हाडांच्या मजबुतीसाठी
आयर्न	पालक, बीट, खजूर, हरभरा	रक्तनिर्मितीस मदत
ओमेगा-३	अक्रोड, जवस, बदाम	मेंदूच्या विकासासाठी
आहारतंतू	भाज्या, फळे, धान्य	पचनासाठी उपयुक्त
विटामिन C	लिंबू, संत्री, आवळा	रोगप्रतिकारशक्तीसाठी

५. मुलांसाठी आयुर्वेदिक पौष्टिक पदार्थ

✅ सुवर्णप्राशन – रोगप्रतिकारशक्तीसाठी
✅ गायीचे तूप – मेंदू व हाडांच्या विकासासाठी
✅ नाचणी सत्व – कॅल्शियमयुक्त आणि सुपाच्य
✅ दूध आणि खजूर मिश्रण – आयर्न आणि ऊर्जा वाढवण्यासाठी
✅ हळदीचे दूध – सर्दी, खोकला टाळण्यासाठी
✅ आल्याचा रस व मध – पचन सुधारण्यासाठी

६. आहारात टाळावयाचे पदार्थ

❌ प्रक्रियायुक्त फास्टफूड (बर्गर, पिझ्झा, पॅकेटबंद पदार्थ) – अपचन आणि लठ्ठपणा
❌ तिखट-तेलकट पदार्थ – पचनसंस्थेस हानीकारक
❌ अतिसाखरयुक्त पदार्थ (चॉकलेट, कोल्ड्रिंक्स) – दातांचे नुकसान
❌ फ्रिजमधील थंड पदार्थ – सर्दी-खोकल्याचे प्रमाण वाढते

७. मुलांच्या आहाराबाबत पालकांनी घ्यावयाची काळजी

✅ मुलांनी ताजे अन्न खावे, खूप वेळ फ्रीजमध्ये ठेवलेले अन्न टाळावे.
✅ अन्नामध्ये संतुलित प्रमाणात गोड, आंबट, तिखट चव असावी.
✅ मुलांना सकाळी उपाशी ठेवू नये, न्याहारी पोषणयुक्त असावी.
✅ रात्री उशिरा खाण्याची सवय लागू देऊ नये.
✅ मुलांमध्ये आहाराच्या सवयी योग्य पद्धतीने विकसित कराव्यात.

८. निष्कर्ष

१ ते ५ वर्षे वयोगटातील मुलांचा आहार संतुलित, सात्त्विक आणि पचनास अनुकूल असावा. आयुर्वेदानुसार योग्य आहारामुळे बालकांचे शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक आरोग्य उत्तम राहते. योग्य वेळी योग्य पोषण दिल्यास बालक निरोगी आणि बुद्धिमान बनतात.

"संतुलित आहार म्हणजेच निरोगी जीवनाची गुरुकिल्ली!"

 

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522