बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -19)

19. अल्पवजन व पौष्टिकता वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक मार्ग

बालकाच्या आरोग्यासाठी योग्य वजन आणि पौष्टिकता अत्यंत महत्त्वाची असते. परंतु अनेक पालक आपल्या मुलांच्या कमी वजनाबद्दल चिंताग्रस्त असतात. बालकांचे वजन त्यांच्या वयानुसार आणि उंचीनुसार संतुलित असणे आवश्यक असते. काही मुले लहान वयातच अशक्त, कमजोर आणि रोगप्रतिकारशक्ती कमी असलेली दिसतात. अशा वेळी आयुर्वेदात दिलेले आहार व जीवनशैलीविषयक मार्गदर्शन अत्यंत फायदेशीर ठरते.

अल्पवजनाची कारणे

मुलांमध्ये कमी वजन होण्याची अनेक कारणे असू शकतात –

1. अयोग्य आहार – पौष्टिक पदार्थांचा अभाव
2. पचनशक्ती कमजोर असणे – सतत अपचन किंवा भूक मंदावणे
3. अतिसार किंवा वारंवार होणारे जंतसंसर्ग
4. अनुवांशिक कारणे – आई-वडिलांचे अंगकाठी सडपातळ असणे
5. अधिक शारीरिक हालचाल व कमी पोषण मिळणे
6. मानसिक ताण व झोपेची कमतरता
7. कोणत्याही प्रकारचा दीर्घकालीन आजार किंवा जठरातील दोष

---

अल्पवजन सुधारण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

१. आहारातील बदल (संतुलित आहार घेणे)

आयुर्वेदानुसार, मुलांचे वजन वाढवण्यासाठी "बृंहण" म्हणजेच पोषण देणारा आहार आवश्यक आहे.

✅ दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ – गायीचे दूध, साजूक तूप, ताक यांचा आहारात समावेश करावा.
✅ ड्रायफ्रूट्स आणि मेव्याचा वापर – बदाम, अक्रोड, खजूर, अंजीर, मनुका हे स्निग्ध आणि उष्ण असल्याने वजन वाढवण्यासाठी उपयुक्त असतात.
✅ नाचणी आणि गहू यांचे सत्व – हाडांची मजबूती आणि स्नायूंची वाढ करण्यासाठी फायदेशीर.
✅ तुपभात व खिचडी – पचनास हलके व वजन वाढवण्यासाठी पोषक.
✅ गुळ आणि शेंगदाणे – रक्तवृद्धी आणि पोषणासाठी उत्तम.
✅ हिरव्या पालेभाज्या आणि ताज्या फळे – आवश्यक जीवनसत्त्वे मिळण्यासाठी.

२. पचनशक्ती सुधारण्यासाठी उपाय

मुलांचे वजन वाढवण्यासाठी पचनसंस्था सक्षम असणे अत्यंत गरजेचे आहे.

✅ हिंगासव, शतावरी कल्प, विदारी कल्प, सौंफ-अजवाइन चूर्ण – भूक वाढवण्यासाठी उपयुक्त.
✅ तुपात परतलेले सुंठ आणि जिरे – पचन सुधारण्यास मदत करतात.
✅ बाळांना गरम पाणी पाजावे – जठराग्नी उत्तेजित होतो व अन्नाचे योग्य प्रकारे पचन होते.

३. स्निग्ध (स्नेहन) आहार वाढवा

✅ साजूक तूप – रोजच्या आहारात तूप वाढवावे.
✅ सुपाच्य तेलांचा वापर – तिळाचे तेल, नारळ तेल आणि गायीच्या तुपाने मसाज करावा.
✅ अन्नात साजूक तूप मिसळून देणे – पचन सुधारून ताकद वाढते.

४. आयुर्वेदिक औषधी उपाय

✅ अश्वगंधा कल्प – हाडे व स्नायू मजबूत करण्यासाठी.
✅ शतावरी कल्प – पोषण व बृंहणसाठी.
✅ विदारीकंद – वजन वाढवण्यासाठी उपयोगी.
✅ बाळ गुटी – पचन सुधारून ताकद वाढवते.

५. दिनचर्या आणि झोप यांचे महत्त्व

✅ योग्य वेळी झोप अनिवार्य – रात्री उशिरा झोपल्याने पचन बिघडते.
✅ हलका व्यायाम किंवा खेळ – शरीरातील रक्तप्रवाह सुधारतो आणि भूक वाढते.
✅ मालिश – रोज नहाण्यापूर्वी नारळ तेल किंवा तिळाच्या तेलाने मसाज करावा.

निष्कर्ष

अल्पवजन ही चिंता करण्यासारखी बाब नाही, पण योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक उपचार घेतल्यास बाळाची वाढ निरोगी व संतुलित होते. कृत्रिम प्रथिने आणि जंक फूडपेक्षा नैसर्गिक आणि आयुर्वेदिक आहार मुलांसाठी अधिक सुरक्षित व परिणामकारक आहे. पालकांनी मुलांच्या पोषणाकडे विशेष लक्ष द्यावे आणि त्यांना सुदृढ वाढीसाठी प्रोत्साहित करावे.

सुपोषित आहार = सुदृढ शरीर = उज्वल भविष्य!

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522