बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -41)

41. लहान मुलांमध्ये वाढीचा अभाव – कारणे आणि उपाय

परिचय

33 बालकांचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य हे त्यांच्या योग्य वाढीवर अवलंबून असते. काही मुलांची वाढ योग्य वेगाने होत नाही, ज्याला वाढीचा अभाव (Growth Retardation) असे म्हणतात. मुलांचे वजन आणि उंची त्यांच्या वयाच्या तुलनेत कमी राहते, आणि त्यामुळे त्यांचे एकूण आरोग्य प्रभावित होते.

34आयुर्वेदात वाढीचा अभाव हा धातुक्षय, दोषदूष्य विकृती आणि अयोग्य आहार-विहारामुळे होतो, असे सांगितले आहे. योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक उपाय यांचा अवलंब केल्यास वाढीचा अभाव दूर करता येऊ शकतो.

      36.  वाढीचा अभाव होण्याची कारणे

37१) पौष्टिक आहाराचा अभाव (Malnutrition)

38👉 संतुलित आहार न घेतल्याने शरीराला आवश्यक जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि प्रथिने मिळत नाहीत.
👉 लहान मुलांमध्ये कॅल्शियम, लोह, झिंक, प्रथिने आणि जीवनसत्त्वे A, D, E, K यांची कमतरता असेल, तर हाडे आणि स्नायूंची वाढ मंदावते.

39 २) अपूर्ण झोप आणि अनियमित दिनचर्या

40 👉 लहान मुलांना १०-१२ तास झोप आवश्यक असते. झोप अपुरी झाल्यास ग्रोथ हार्मोनची निर्मिती कमी होते, परिणामी उंची आणि शारीरिक विकास कमी होतो.

41३) पचनसंस्थेच्या तक्रारी आणि पोषणशोषणाचा अभाव (Malabsorption Disorders)

42👉 काही मुलांचे पचन कमी कार्यक्षम असल्याने त्यांच्या शरीराला आवश्यक पोषणतत्त्वे मिळत नाहीत.
👉 वारंवार जुलाब, गॅस, अपचन, अजीर्ण असल्यास शरीरातील रसधातू दुर्बल होतो, आणि त्यामुळे वाढ खुंटते.

43  4) अनुवांशिक कारणे (Genetic Factors)

44👉 काही मुलांची वाढ ही पालकांच्या उंचीनुसार ठरते. जर आई-वडील कमी उंचीचे असतील, तर मुलांची उंची देखील त्यानुसार मर्यादित राहू शकते.

45  ५) संप्रेरकांचे असंतुलन (Hormonal Imbalance)

46👉 थायरॉइड हार्मोन, वाढीचे हार्मोन (GH) आणि इंसुलिन यांचे असंतुलन असल्यास वाढ खुंटू शकते.

47६) वारंवार आजारपण आणि संसर्ग (Frequent Infections)

48👉 सतत सर्दी, खोकला, ताप येणे किंवा वारंवार संसर्गजन्य रोग होत असल्यास शरीराच्या वाढीवर परिणाम होतो.
👉 जंत (कृमी) संक्रमण झाल्यास पोषणशोषण कमी होते आणि वाढ मंदावते.

          37.  वाढीचा अभाव दूर करण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

51१) योग्य आहार आणि पोषणतत्त्वे

52💠 आयुर्वेदानुसार संतुलित आहारात खालील पदार्थ असणे आवश्यक आहे:
✅ दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ – वाढीसाठी आवश्यक कॅल्शियम आणि प्रथिने मिळतात.
✅ सुकामेवा आणि ड्रायफ्रूट्स – बदाम, अक्रोड, खजूर, अंजीर यांमधून ताकद मिळते.
✅ हिरव्या पालेभाज्या आणि फळे – जीवनसत्त्वे आणि लोह मिळते.
✅ मूग, तूर आणि इतर डाळी – प्रथिनांचा उत्तम स्रोत.
✅ गहू, नाचणी, ज्वारी, बाजरी – हाडे बळकट करण्यासाठी फायदेशीर.

53🌿 विशेष आयुर्वेदिक पदार्थ –
👉 अश्वगंधा, शतावरी, विदारी कंद, गोक्षुर – स्नायू आणि हाडांच्या वाढीस मदत करतात.
👉 त्रिफळा चूर्ण – पचन सुधारते आणि पोषणशोषण वाढवते.
👉 द्राक्षारिष्ट आणि अश्वगंधारिष्ट – शारीरिक आणि मानसिक वाढ सुधारते.

 २) 2) झोप आणि दिनचर्या सुधारणे

56🛏 झोपेची वेळ ठरवावी – रात्री उशिरा झोपण्याची सवय टाळावी.
🧘‍♂️ योग आणि प्राणायाम – सूर्यनमस्कार, ताडासन, भुजंगासन, वज्रासन, ब्रह्मरी प्राणायाम यामुळे वाढीला मदत होते.
🚴‍♂️ खेळ आणि व्यायाम – सायकलिंग, पोहणे, मैदानी खेळ आणि उडी मारण्याच्या खेळांनी स्नायू आणि हाडांची वाढ चांगली होते.

          ३) वाढीसाठी आयुर्वेदिक औषधे

59  🩺 जर वाढीचा अभाव मोठ्या प्रमाणात असेल, तर आयुर्वेदिक औषधांचा विचार करावा:
🔹 अश्वगंधा चूर्ण + दूध – वाढीचे संप्रेरक सक्रिय करते.
🔹 शतावरी कल्प + मध – पोषण वाढवते.
🔹 ब्रम्ही आणि शंखपुष्पी सिरप – मेंदू आणि शरीराची समतोल वाढ सुधारते.
🔹 स्वर्णप्राशन – रोगप्रतिकारक शक्ती आणि बौद्धिक क्षमता वाढवते.

       ४) पचन आणि पोषणशोषण सुधारण्यासाठी उपाय

62.   🥗 पचनशक्ती सुधारण्यासाठी –
✔ जेवणाच्या आधी सौम्य आल्याचा रस किंवा लिंबूपाणी द्यावे.
✔ त्रिफळा चूर्ण रात्री कोमट पाण्यासोबत द्यावे.
✔ पचनशक्ती सुधारण्यासाठी हिंग, जिरे, सैंधव लवण यांचा समावेश करावा.

63.   🚫 हे पदार्थ टाळावेत:
❌ जंक फूड, कोल्ड ड्रिंक्स, साखरयुक्त पदार्थ, मैद्याचे पदार्थ
❌ रात्री उशिरा जेवणे

           निष्कर्ष

66.   मुलांची योग्य वाढ होण्यासाठी संतुलित आहार, नियमित दिनचर्या, झोप, शारीरिक व्यायाम आणि आयुर्वेदिक औषधोपचार यांचा समतोल राखणे आवश्यक आहे. वाढीचा अभाव असेल, तर त्याचे मूळ कारण शोधून त्यावर वेळीच उपाय करणे गरजेचे आहे.

67.   आयुर्वेदाच्या मदतीने मुलांचे आरोग्य आणि वाढ सुधारता येते. म्हणूनच, योग्य सवयी आणि आयुर्वेदिक उपचार अंगीकारून निरोगी आणि तंदुरुस्त बालक तयार करणे हेच पालकांचे प्रथम कर्तव्य आहे.

6 "योग्य आहार, व्यवस्थित झोप आणि आयुर्वेदिक दिनचर्या – मुलांच्या सुदृढ वाढीचा मंत्र!" 

 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522