बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -42)

42. बालमृत्यु दर कमी करण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

परिचय

बालमृत्यु म्हणजे जन्मानंतर पहिल्या पाच वर्षांत होणारा मृत्यू. भारतातील बालमृत्यु दर मागील काही वर्षांत घटत असला तरी अजूनही हा चिंतेचा विषय आहे. अपुरे पोषण, संसर्गजन्य आजार, जन्मजात विकृती, अस्वच्छता आणि कमी रोगप्रतिकारक शक्ती यांसारख्या कारणांमुळे बालकांचे आरोग्य धोक्यात येते.

आयुर्वेदात बालकांच्या आरोग्यासाठी विशेष कौमारभृत्य तंत्र आहे, ज्यामध्ये गर्भधारणेपासून बालकाच्या पोषण, रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे आणि विविध आजारांपासून संरक्षण यासंबंधी उपाय सांगितले आहेत. या तत्त्वांचे पालन केल्यास बालमृत्यु दर कमी करता येऊ शकतो.

बालमृत्यु होण्याची मुख्य कारणे

१) कुपोषण आणि दुर्बल प्रतिकारशक्ती

·        पौष्टिक आहाराच्या कमतरतेमुळे बालकांची रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते आणि संसर्गजन्य आजार सहज होतात.

·        जन्मतः कमी वजन असलेल्या बालकांना वाढीच्या समस्यांसोबतच जीवघेण्या आजारांचा धोका जास्त असतो.

२) संसर्गजन्य आणि श्वसनाचे आजार

·        अतिसार, न्यूमोनिया, टायफॉइड, टीबी, हिवताप यांसारखे आजार लहान बालकांसाठी घातक ठरू शकतात.

·        स्वच्छता आणि योग्य लसीकरणाच्या अभावामुळे संसर्गाचा धोका वाढतो.

३) अस्वच्छता आणि अपुऱ्या स्वच्छतेच्या सुविधा

·        दूषित पाणी आणि अस्वच्छ वातावरण यामुळे जंतुसंसर्ग होतो.

·        अपूर्ण स्वच्छतेमुळे जुलाब, कावीळ, त्वचारोग यांसारखे आजार होऊ शकतात.

४) जन्मजात विकृती आणि प्रसूतीदरम्यानच्या समस्या

·        माता कुपोषित असेल किंवा गर्भधारणेदरम्यान अपुरी काळजी घेतली गेली तर बालकांमध्ये जन्मजात विकृती आणि प्रसूतीत गुंतागुंती निर्माण होतात.

·        अकाली जन्म (premature birth) झाल्यास बालकांचे अवयव पूर्ण विकसित नसतात आणि त्यामुळे मृत्यूचा धोका वाढतो.

५) अनियमित लसीकरण आणि आरोग्य तपासणीचा अभाव

·        लसीकरणाच्या अभावामुळे लहान मुलांमध्ये संसर्गजन्य आजारांची शक्यता वाढते.

·        वेळोवेळी आरोग्य तपासणी न केल्यास आजार उशिरा लक्षात येतात आणि उपचार उशिरा सुरू होतात.

---

बालमृत्यु दर कमी करण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

१) गर्भधारणेदरम्यान माता आणि गर्भाची काळजी (गर्भसंस्कार)

1. गर्भवती महिलेसाठी सात्त्विक आहार (दूध, तूप, फळे, डाळी, नाचणी, बदाम) घ्यावा.
2. अश्वगंधा, शतावरी, विदारी कंद, गोक्षुर यांचे सेवन केल्याने गर्भाची योग्य वाढ होते.
3. गर्भसंस्कार म्हणजे संगीतातून, मंत्रातून आणि ध्यानधारणेतून गर्भाची वाढ सुधारते.
4. स्वर्णप्राशन (Suvarnaprashan) – गर्भवती महिलेस नियमित सुवर्ण भस्म आणि ब्राम्ही, शंखपुष्पी देणे उपयुक्त आहे.

२) बाळाच्या जन्मानंतर पहिल्या सहा महिन्यांत योग्य काळजी

 केवळ स्तनपान (Exclusive Breastfeeding) – पहिले सहा महिने

·        आयुर्वेदानुसार स्तनपान बालकासाठी सर्वोत्तम पोषण आहे.

·        आईच्या दुधामुळे बालकाचे पचन सुधारते आणि रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.

·        सहज पचणारे आणि बुद्धिवर्धक दूध तयार करण्यासाठी आईने शतावरी कल्प, गोक्शुर, वायविडंग, मुलेठी यांचे सेवन करावे.

 पोटदुखी व जंतांसाठी उपाय

·        बाळाच्या पोटदुखीवर हिंग, सैंधव, सुंठ पाण्यात कालवून नाभीवर लावावे.

·        जंत होऊ नयेत म्हणून ६ महिन्यांनंतर वायविडंग चूर्ण मधासोबत द्यावे.

३) बालकांचे पोषण आणि रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे

 आयुर्वेदानुसार पौष्टिक आहार
1. संपूर्ण पोषणासाठी: तूप, नाचणी, गहू, शेंगदाणे, अक्रोड, बदाम, फळे, भाज्या
2. हाडे आणि स्नायू बळकट करण्यासाठी: दूध, ताक, खजूर, तिळाचे लाडू
3. पचन सुधारण्यासाठी: मूगडाळ, त्रिफळा चूर्ण, मध

 स्वर्णप्राशन संस्कार (Suvarnaprashan Sanskar)

·        स्वर्ण भस्म, ब्राह्मी, शंखपुष्पी, मध, तूप एकत्र करून चाटवल्यास स्मरणशक्ती, रोगप्रतिकारक शक्ती आणि बौद्धिक विकास सुधारतो.

 संक्रमण टाळण्यासाठी हर्बल उपाय
1. दूषित पाणी टाळावे. हळद आणि तुळशी पाण्यात टाकून प्यावे.
2. दररोज तुळशीच्या पानांचा रस, मध, आणि गाईचे तूप याचे मिश्रण द्यावे.
3. त्वचारोगांपासून संरक्षणासाठी – स्नानासाठी निंब, मंजिष्ठा आणि त्रिफळा युक्त पाणी वापरावे.

४) संसर्गजन्य आजारांपासून बचाव

1. लसीकरण वेळेवर करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
2. हात धुण्याची सवय लावावी – साबण, हळदयुक्त पाणी किंवा त्रिफळा पाण्याचा वापर करावा.
3. स्वच्छता राखावी – बालकांची झोपण्याची जागा, कपडे नेहमी स्वच्छ ठेवावेत.
4. हवेशीर आणि सूर्यप्रकाश मिळणाऱ्या ठिकाणी बालकांना ठेवावे.

५) बालकांसाठी नियमित मसाज आणि व्यायाम

🌿 अभ्यंग (तेल मालिश)
तिळाचे तेल, नारळ तेल, बादाम तेल आणि बाला तैल यांचा वापर करावा.
1. हाडे, स्नायू मजबूत होतात आणि रक्ताभिसरण सुधारते.
2. रोज अभ्यंग केल्याने बालकांना चांगली झोप लागते.

🏃‍♂️ हलका व्यायाम, खेळ आणि योगासनं
1. ताडासन, भुजंगासन, सूर्यनमस्कार यामुळे वाढ सुधारते.
2. खेळामुळे स्नायू बळकट होतात आणि नैसर्गिक रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.

निष्कर्ष

बालमृत्यु दर कमी करण्यासाठी आहार, लसीकरण, स्वच्छता, रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे आणि आयुर्वेदिक उपाय यांचा संतुलित वापर करणे आवश्यक आहे.

आयुर्वेदाच्या मदतीने नवजात बाळापासून मोठ्या मुलांपर्यंत सशक्त आरोग्य राखता येऊ शकते. त्यामुळे आयुर्वेदिक दिनचर्या, आहार आणि पारंपरिक संस्कारांचा अवलंब करून बालमृत्यु रोखता येईल.

 "संपूर्ण आरोग्यासाठी आयुर्वेद, संतुलित आहार आणि स्वच्छतेचे पालन हाच उत्तम उपाय!" 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522