बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -45)

45. बालकांसाठी पंचकर्म उपचार

परिचय

बालकांचे आरोग्य राखण्यासाठी आणि त्यांची शारीरिक व मानसिक वाढ सुरळीत होण्यासाठी पंचकर्म उपचार महत्त्वाचे ठरतात. प्राचीन आयुर्वेदशास्त्रानुसार, शरीरातील दोषांचे संतुलन राखण्यासाठी पंचकर्म अत्यंत प्रभावी आहे. प्रौढांसाठीच नव्हे, तर योग्य प्रकारे आणि आवश्यक प्रमाणात केल्यास बालकांसाठीही पंचकर्म फायदेशीर ठरते.

पंचकर्म म्हणजे काय?

‘पंचकर्म’ या संस्कृत शब्दाचा अर्थ ‘पाच शुद्धिकरण क्रिया’ असा होतो. शरीरातील दोष (वात, पित्त, कफ) संतुलित ठेवून शरीराची शुद्धी आणि उपचार यासाठी पंचकर्म वापरले जाते.

बालकांसाठी उपयुक्त पंचकर्म प्रकार

बालकांमध्ये काही प्रमाणात सौम्य स्वरूपातील पंचकर्म उपचार करता येतात. खालील पंचकर्म उपचार विशेष उपयुक्त आहेत—

१) वमन (Vamana - कफशुद्धी)

👉 उपयुक्तता: वारंवार सर्दी, खोकला, दमा, अन्ननलिकेत चिकट बलगम असेल तर
👉 कृती: औषधी काढा किंवा नैसर्गिक औषधींच्या सहाय्याने उलटी (वमन) केली जाते.
👉 लाभ: शरीरातील अतिरिक्त कफ बाहेर टाकतो, श्वसनसंस्थेचे आरोग्य सुधारते.२) विरेचन (Virechana - पित्तशुद्धी)

👉 उपयुक्तता: त्वचारोग, अपचन, अजीर्ण, सतत पोटदुखी, बद्धकोष्ठता असल्यास
👉 कृती: सौम्य रेचक औषधी किंवा नैसर्गिक वनस्पतींनी शरीरातील अतिरिक्त पित्त बाहेर टाकले जाते.
👉 लाभ: पचन सुधारते, लिव्हर आणि आतडे निरोगी राहतात.

३) बस्ती (Basti - वातशुद्धी)

👉 उपयुक्तता: कंबरदुखी, सांधेदुखी, वारंवार पचनाचे विकार, वाढ खुंटणे
👉 कृती: तिळाचे तेल, दशमूल, बालशक्तीवर्धक औषधी यांचे युक्त तेल किंवा काढा गुदमार्गातून दिला जातो.
👉 लाभ: हाडे मजबूत होतात, पचन सुधारते, शरीरातील वात दोष संतुलित होतो.

४) नस्य (Nasya - श्वसनमार्ग शुद्धीकरण)

👉 उपयुक्तता: वारंवार सर्दी, अॅलर्जी, नाक बंद होणे, स्मरणशक्ती कमी होणे
👉 कृती: गायीचे तूप किंवा औषधी तेल नाकात टाकले जाते.
👉 लाभ: मेंदूची कार्यक्षमता वाढते, सर्दी-खोकला नियंत्रित राहतो, चांगली झोप लागते.

५) रक्तमोक्षण (Raktamokshana - रक्तशुद्धीकरण)

👉 उपयुक्तता: त्वचाविकार (उदा. नखांचे संक्रमण, पुरळ), वारंवार ताप येणे
👉 कृती: सौम्य स्वरूपातील रक्तशुद्धी करणाऱ्या वनस्पतींचे सेवन किंवा लहान प्रमाणात रक्तमोक्षण केले जाते.
👉 लाभ: रक्त स्वच्छ होते, त्वचारोग कमी होतात, प्रतिकारशक्ती वाढते.

बालकांसाठी पंचकर्म करण्याच्या काळजीपूर्वक गोष्टी

✔ पंचकर्म बालकांच्या प्रकृतीनुसार आणि गरजेनुसार सौम्य स्वरूपात करावे.
✔ ५ वर्षांखालील बालकांसाठी फक्त नस्य आणि सौम्य बस्ती उपयुक्त आहे.
✔ वैद्याच्या सल्ल्याशिवाय कोणतेही पंचकर्म करू नये.
✔ योग्य ऋतूत (उन्हाळ्यात बस्ती, हिवाळ्यात वमन-विरेचन, पावसाळ्यात नस्य) पंचकर्म करणे फायदेशीर असते.

निष्कर्ष

बालकांमध्ये पंचकर्म योग्य प्रकारे केल्यास त्यांचे शारीरिक, मानसिक, आणि बौद्धिक आरोग्य सुधारते. योग्य प्रमाणात आणि अनुभवी वैद्याच्या मार्गदर्शनाखाली केलेले पंचकर्म उपचार बालकांसाठी एक नैसर्गिक आणि प्रभावी उपाय ठरू शकतात.

 "आयुर्वेदाच्या मदतीने बालकांचे आरोग्य बळकट करूया!" 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522