बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -48)

 48. शारीरिक व मानसिक आरोग्यासाठी ध्यान आणि साधना

परिचय

बालकांच्या आरोग्यासाठी शारीरिक तंदुरुस्तीइतकीच मानसिक स्थिरताही महत्त्वाची आहे. वाढत्या तंत्रज्ञानाच्या युगात तणाव, अस्वस्थता, एकाग्रतेचा अभाव आणि असंतुलित जीवनशैली ही लहान वयातच मोठी समस्या बनत आहे. अशा परिस्थितीत, आयुर्वेद आणि योगशास्त्रामध्ये सांगितलेले ध्यान (मेडिटेशन) आणि साधना हे उपाय मुलांच्या शारीरिक व मानसिक विकासासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.

१) ध्यान म्हणजे काय?

ध्यान म्हणजे मन शांत करण्याची प्रक्रिया. यामध्ये मनाची एकाग्रता वाढवली जाते आणि नकारात्मक विचार नियंत्रित करून सकारात्मक उर्जेचा संचार केला जातो.

👶 मुलांसाठी ध्यानाचे महत्त्व:

·        एकाग्रता वाढते

·        मानसिक शांतता लाभते

·        तणाव आणि भीती दूर होते

·        स्मरणशक्ती सुधारते

·        आत्मविश्वास वाढतो

२) साधना म्हणजे काय?

साधना म्हणजे नियमितपणे केलेला आत्मशुद्धीचा व आत्मविकासाचा अभ्यास. यामध्ये प्राणायाम, मंत्रजप, योगाभ्यास आणि आत्मपरिक्षण यांचा समावेश होतो.

🌿 बालकांसाठी साधनेचे फायदे:

·        मनःशांती मिळते

·        विचारशक्ती तीव्र होते

·        नकारात्मकता दूर होते

·        शारीरिक व मानसिक संतुलन राखले जाते

३) बालकांसाठी ध्यान आणि साधनेचे प्रकार

अ) मंत्रजप ध्यान

🔸 कसे करावे? – ‘ॐ’ किंवा ‘सोहं’ मंत्र उच्चारत मन शांत ठेवावे.
🔸 फायदा – मानसिक स्थिरता आणि आत्मशुद्धी होते.

ब) रंग ध्यान (Color Meditation)

🔸 कसे करावे? – मुलांना डोळे मिटून सकारात्मक रंग (हिरवा, निळा, पांढरा) आठवायला सांगावे.
🔸 फायदा – मनःशांती आणि भावनिक संतुलन वाढते.

क) प्राणायाम ध्यान

🔸 कसे करावे? – भस्त्रिका, अनुलोम-विलोम, ब्रामरी यांसारखे प्राणायाम करावेत.
🔸 फायदा – मेंदूला ऑक्सिजनचा पुरवठा होतो आणि चित्त शांत होते.

४) ध्यानाचे शारीरिक व मानसिक फायदे

🧘 शारीरिक फायदे:
✔ रक्तदाब नियंत्रित राहतो
✔ पचनसंस्था सुधारते
✔ रोगप्रतिकारशक्ती वाढते

🧠 मानसिक फायदे:
✔ आत्मविश्वास वाढतो
✔ चिडचिड कमी होते
✔ मन एकाग्र होते

५) मुलांमध्ये ध्यानाची सवय लावण्यासाठी उपाय

✅ रोज ५-१० मिनिटे ध्यान करण्याची सवय लावा
✅ खेळाच्या स्वरूपात ध्यान शिकवा
✅ घरात शांत वातावरण तयार करा
✅ झोपण्यापूर्वी ध्यान करायला प्रवृत्त करा

निष्कर्ष

ध्यान आणि साधना ही शारीरिक व मानसिक आरोग्यासाठी अत्यंत प्रभावी पद्धती आहेत. यामुळे मुलांची स्मरणशक्ती, एकाग्रता आणि सकारात्मकता वाढते. त्यामुळे लहान वयातच ध्यानाची सवय लावल्यास संपूर्ण आयुष्यभर त्याचा फायदा होतो.

 "निरोगी शरीर आणि शांत मन – यशस्वी जीवनाचा मंत्र!" 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522