बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -47)

47. मुलांमध्ये स्मार्टफोन आणि स्क्रीन टाइमचा परिणाम

परिचय

आजच्या डिजिटल युगात स्मार्टफोन, टॅब्लेट, लॅपटॉप आणि टीव्ही यांसारख्या स्क्रीनचा मुलांच्या दैनंदिन जीवनावर मोठा प्रभाव पडत आहे. शिक्षण, करमणूक आणि माहिती मिळवण्यासाठी स्मार्टफोन उपयोगी असला तरी, त्याचा अतिरेकी वापर मुलांच्या शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करू शकतो. आयुर्वेदात जीवनशैलीतील संतुलनाला मोठे महत्त्व दिले आहे. त्यामुळे, स्मार्टफोनचा योग्य उपयोग कसा करावा आणि त्याच्या दुष्परिणामांपासून मुलांना कसे वाचवावे हे समजून घेणे आवश्यक आहे.

१) स्मार्टफोन आणि स्क्रीन टाइम – आवश्यक पण मर्यादित

📱 सकारात्मक परिणाम:
✔ ऑनलाइन शिक्षणासाठी मदत
✔ माहिती मिळवण्यासाठी उपयोगी
✔ क्रिएटिव्ह अ‍ॅप्समुळे बौद्धिक विकास

⛔ नकारात्मक परिणाम:
❌ शारीरिक हालचालींमध्ये घट
❌ डोळ्यांचे विकार आणि झोपेचे तक्रारी
❌ एकाग्रतेमध्ये कमतरता
❌ मानसिक तणाव आणि चिडचिडेपणा

२) स्क्रीन टाइमचा आरोग्यावर परिणाम

अ) डोळ्यांवरील परिणाम

·        सतत स्क्रीनसमोर बसल्याने डोळ्यांवर ताण येतो, ज्यामुळे डोळे लालसर होणे, दृष्टी कमजोर होणे, डोळ्यांत कोरडेपणा जाणवणे यासारख्या तक्रारी निर्माण होतात.

·        आयुर्वेदिक उपाय:

o   तुपातील किंवा गुलाबजलगोळ्या डोळ्यांत टाकाव्यात.

o   त्रिफळा चूर्ण पाण्यात टाकून त्याने डोळे धुवावेत.

ब) मेंदूच्या कार्यक्षमतेवरील परिणाम

·        स्क्रीनचा अतिवापर केल्यास मुलांची एकाग्रता कमी होते, लक्ष विचलित होते, आणि स्मरणशक्ती कमजोर होऊ शकते.

·        आयुर्वेदिक उपाय:

o   ब्राह्मी, शंखपुष्पी, वाचा यांसारख्या आयुर्वेदिक औषधी स्मरणशक्तीसाठी फायदेशीर.

o   योगासन आणि प्राणायाम (अनुलोम-विलोम, ब्रामरी) करावेत.

क) झोपेवरील परिणाम

·        रात्री झोपण्याआधी स्क्रीन वापरल्यास झोप कमी होते आणि ताण वाढतो. यामुळे मुलांना चिडचिडेपणा येतो.

·        आयुर्वेदिक उपाय:

o   झोपण्यापूर्वी गरम तुपाचा मसाज करावा.

o   दूधात जायफळ टाकून प्यायला द्यावे.

ड) स्थूलत्व आणि पचनसंस्थेवरील परिणाम

·        स्क्रीनसमोर सतत बसल्यामुळे शारीरिक हालचाल कमी होते, त्यामुळे लठ्ठपणा आणि अपचनासारख्या समस्या निर्माण होतात.

·        आयुर्वेदिक उपाय:

o   सकस आहार द्यावा.

o   दररोज मुलांनी खेळणे आणि व्यायाम करणे आवश्यक.

३) स्क्रीन टाइम कमी करण्यासाठी प्रभावी उपाय

✅ मर्यादा ठेवा: दिवसाला १ तासापेक्षा जास्त स्क्रीन वेळ देऊ नका.
✅ पर्यायी उपक्रम: मैदानी खेळ, पुस्तके वाचणे, हस्तकला याकडे प्रोत्साहन द्या.
✅ योग्य अंतर: स्क्रीन आणि डोळ्यांमध्ये किमान १८-२० इंचांचे अंतर असावे.
✅ ब्लू लाईट फिल्टर: रात्रीच्या वेळी स्मार्टफोनमध्ये ब्लू लाईट फिल्टर वापरा.
✅ संयम आणि अनुशासन: घरच्या मोठ्यांनीही स्क्रीनचा योग्य वापर करावा, कारण मुलं मोठ्यांचे अनुकरण करतात.

निष्कर्ष

स्मार्टफोन आणि स्क्रीनचा योग्य वापर हा काळाची गरज आहे, परंतु त्याचा अतिरेक मुलांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम करू शकतो. संतुलित दिनचर्या, योग्य आहार आणि आयुर्वेदिक उपाय यांचा योग्य समतोल राखल्यास स्क्रीनचा नकारात्मक प्रभाव टाळता येतो आणि मुलांचे आरोग्य सुधारते.

 "संतुलित जीवनशैली ठेवा, तंदुरुस्त बालपण घडवा!" 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522