आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

एंडोमेट्रियोसिस – गर्भाशयाच्या आतील पातळीवर वाढणारी समस्या व त्यावर आयुर्वेदिक उपाय

स्त्रियांमध्ये मासिक पाळीतील वेदना, थकवा आणि प्रजननास अडथळा यामागे अनेकदा एक गंभीर पण अज्ञात विकार कारणीभूत असतो – एंडोमेट्रियोसिस (Endometriosis).

हा आजार केवळ गर्भाशयापुरता मर्यादित राहत नाही, तर संपूर्ण पेल्व्हिक अवयवांवर त्याचा परिणाम होतो. यावर आयुर्वेदात वातकफज विकार, शोथ (दाह व सूज) आणि अर्तवदोष या संकल्पनांच्या आधारे उपचार सुचवले जातात.

एंडोमेट्रियोसिस म्हणजे काय?

सामान्यतः मासिक पाळी दरम्यान गर्भाशयाच्या आतील आवरण (Endometrium) रक्तरूपात शरीराबाहेर टाकले जाते. पण एंडोमेट्रियोसिसमध्ये हे ऊतक (टिश्यू) गर्भाशयाच्या बाहेर – जसे की अंडाशय, फॅलोपियन ट्यूब्स, पेल्व्हिक भिंती – येथे वाढू लागते.

यामुळे मासिक पाळीत असह्य वेदना, सूज, जळजळ, वंध्यत्व, आणि दीर्घकालीन श्रोणीत (pelvis) वेदना होतात.

कारणमीमांसा – एंडोमेट्रियोसिस का होते?

आधुनिक वैद्यकीय दृष्टीकोन:

1. रॅट्रोग्रेड मेंस्ट्रुएशन – पाळीचं रक्त गर्भाशयाच्या बाहेर झिरपतं.

2. इम्यून सिस्टीमची अकार्यक्षमता – चुकीच्या ठिकाणी वाढलेल्या ऊतकाला नष्ट करण्यात अपयश.

3. हार्मोनल असंतुलन – विशेषतः Estrogen चे प्रमाण अधिक.

4. जनुकीय कारणे – आई किंवा बहिणीमध्ये असे विकार असल्यास शक्यता वाढते.

आयुर्वेदिक कारणमीमांसा:

आयुर्वेदात एंडोमेट्रियोसिससारख्या स्थितींना “अर्तवदोषजन्य वातकफज विकार” मानले जाते.

प्रमुख दोष:

• वातदोष – वेदना, अनियमितता, अर्तवाचा अडथळा.

• कफदोष – ऊतक वाढ व सूज (शोथ) निर्माण होणे.

• रक्तदोष व अर्तववह स्रोतस अवरोध – चुकीच्या ठिकाणी ऊतक वाढण्यास कारणीभूत.

आयुर्वेदात ही स्थिती कशामुळे होते?

• गरम, कोरडा आहार

• वेळेवर न झोपणे

• वारंवार मानसिक तणाव

• पचनक्रियेतील बिघाड (अम दोष)

• चुकीचे दिनचर्येचे पालन

एंडोमेट्रियोसिसची लक्षणं:

• मासिक पाळीत तीव्र व असह्य वेदना (Dysmenorrhea)

• पाळी अनियमित होणे किंवा खूप जास्त रक्तस्राव

• श्रोणीत कायमस्वरूपी दुखणं (Chronic Pelvic Pain)

• पाळीनंतर थकवा आणि अशक्तपणा

• संभोगादरम्यान वेदना (Dyspareunia)

• गर्भधारणेत अडथळा

उपचारपद्धती – आधुनिक व आयुर्वेदिक समन्वय

आधुनिक उपचार:

• पेनकिलर्स – वेदनाशमनासाठी

• हार्मोन थेरपी – Estrogen नियंत्रित करण्यासाठी

• सर्जरी – गंभीर अवस्थेत एंडोमेट्रियल ऊतक काढणे (Laparoscopy)

➡️ परंतु, ही उपचारपद्धती लक्षणं तात्पुरती कमी करते, मुळ कारणावर नाही.

आयुर्वेदिक उपाय: एंडोमेट्रियोसिसवर संपूर्ण दृष्टीकोन

१. दोषशुद्धी आणि शोथ निवारण

औषधोपचार:

• कांचनार गुग्गुल – शोथ व ऊतक वाढ रोखण्यासाठी

• त्रिफळा गुग्गुल – पचन सुधारून दोषशुद्धी

• शतावरी कल्प / अशोकारिष्ट – अर्तवचक्र संतुलन

• मांसी, लाक्षा, हरिद्रा – सूज व वेदनांवर प्रभावी

औषधे तज्ञ आयुर्वेदिक वैद्यांच्या सल्ल्यानेच घ्यावीत.

२. पंचकर्म चिकित्सा:

• बस्ती (औषधी एनिमा) – वातशमनासाठी सर्वोत्तम

• विरेचन (पित्तशुद्धी) – सूज कमी करण्यासाठी

• उत्तरल बस्ती – गर्भाशयाशी संबंधित स्रोतसांवर थेट परिणाम

• अभ्यंग व स्वेदन – स्नायू सैल करून वेदना कमी करणे

३. योग, प्राणायाम आणि ध्यान:

योगासने:

• बध्दकोणासन – पेल्व्हिक भागात रक्तप्रवाह सुधारतो

• सुप्तवज्रासन – पचन सुधारते, वात कमी होते

• उष्ट्रासन, भुजंगासन – गर्भाशयावर ताण निर्माण होतो

प्राणायाम:

• अनुलोम-विलोम – वात-पित्त संतुलन

• भ्रामरी – मानसिक तणाव घटवतो

४. आहारशुद्धी व जीवनशैली:

• वात-कफ शमन करणारा आहार घ्यावा

• गरम, हलका, स्निग्ध आहार – उदा. गहू, मुगडाळ, तूप

• थंड, प्रोसेस्ड फूड, पिझ्झा-बर्गर टाळावेत

• हळदीचे दूध, आल्याचा काढा, तुळशीचा चहा उपयुक्त

• वेळेवर झोप, नियमित व्यायाम, तणावमुक्त जीवनशैली

एंडोमेट्रियोसिस आणि गर्भधारणा

एंडोमेट्रियोसिसमुळे अनेक स्त्रियांना गर्भधारणेत अडचणी येतात. यासाठी आयुर्वेदात गर्भाशय शुद्धी, बीजसंग्रह बळकट करणारी औषधे, उत्तरबस्ती यांचा वापर करून गर्भधारणेची शक्यता वाढवता येते.

निष्कर्ष:

एंडोमेट्रियोसिस ही एक गंभीर पण नियंत्रित करता येणारी स्थिती आहे. यावर केवळ लक्षणशमन न करता, आयुर्वेदात दोषशुद्धी, ऊतक नियंत्रण, आणि मन:शांती यांचा समन्वय करून समग्र उपचार केला जातो.

आधुनिक निदान आणि आयुर्वेदिक चिकित्सा यांचा संगम स्त्री आरोग्यासाठी सर्वात प्रभावी ठरतो.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522