आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

 अनियमित पाळी (Irregular Periods) व गर्भाशयाचे आजार – आयुर्वेद काय सांगतो?

आजच्या काळात महिलांना भेडसावणाऱ्या आरोग्य समस्यांपैकी एक प्रमुख समस्या म्हणजे अनियमित मासिक पाळी. अनेकदा ही समस्या सुरुवातीला दुर्लक्षित केली जाते, पण तिचे परिणाम गंभीर स्वरूप धारण करू शकतात – गर्भधारणेतील अडथळा, हार्मोनल असंतुलन, आणि गर्भाशयाशी संबंधित विकार.

आयुर्वेदात पाळी ही स्त्रीच्या संपूर्ण स्वास्थ्याची सूचक आहे. पाळी अनियमित होणे म्हणजे शरीरात कुठे तरी दोषांचा असंतुलन झालेला आहे, असा स्पष्ट संकेत आहे.

अनियमित पाळी म्हणजे काय?

सामान्यतः स्त्रियांमध्ये मासिक पाळीचा कालावधी २८-३५ दिवसांदरम्यान असतो. जर पाळी वेळेवर न येणे, खूप लवकर येणे, महिन्यात दोनदा येणे, फार कमी रक्तस्राव होणे किंवा खूप जास्त होणे असे काही बदल सातत्याने होत असतील, तर त्याला अनियमित मासिक पाळी (Irregular Periods) म्हणतात.

अनियमित पाळीची कारणमीमांसा

आधुनिक दृष्टिकोन:

1. हार्मोनल असंतुलन – विशेषतः Estrogen व Progesterone मध्ये असंतुलन

2. PCOS/PCOD (पॉलिसिस्टिक ओव्हेरियन सिंड्रोम)

3. थायरॉइड विकार

4. अती तणाव, झोपेचा अभाव

5. लठ्ठपणा किंवा खूप अशक्तपणा

6. जास्त व्यायाम किंवा अत्यल्प आहार

7. रजोनिवृत्तीपूर्व अवस्थेतील बदल (Perimenopause)

आयुर्वेदिक दृष्टिकोन:

आयुर्वेदात मासिक पाळीचा संबंध अर्तवधातू व अर्तववह स्रोतस यांच्याशी आहे. या समस्या वातदोष, पित्तदोष आणि कफदोष यांच्या असंतुलनामुळे निर्माण होतात.

✅ मुख्य दोष आणि त्यांचा परिणाम:

• वातदोष वाढल्यास: पाळी उशिरा येते, वेदनायुक्त असते.

• पित्तदोष वाढल्यास: पाळी लवकर येते, जळजळ, अधिक रक्तस्राव.

• कफदोष वाढल्यास: पाळी कमी प्रमाणात, स्थूलता, अंडोत्सर्गातील अडथळे.

विशेषतः रजोनिवृत्तीच्या काळात वातदोषाचा प्रकोप होतो. त्यामुळे पाळी अधिक अनियमित होते, थकवा जाणवतो, मानसिक चंचलता वाढते.

अनियमित पाळी आणि गर्भाशयाचे आजार

जर वेळेत उपचार न घेतले, तर अनियमित पाळीमुळे पुढील गंभीर विकार उद्भवू शकतात:

• PCOS / PCOD

• फायब्रॉइड्स (गाठी)

• एन्डोमेट्रिओसिस

• गर्भधारणेतील अडचणी / वंध्यत्व

• गर्भाशयाच्या आतल्या आवरणाचे जास्त वाढणे (Endometrial Hyperplasia)

आयुर्वेद काय सांगतो – उपाययोजना

१. आयुर्वेदिक औषधे:

(फक्त आयुर्वेदिक तज्ञांच्या सल्ल्याने घ्यावीत)

• अशोकारिष्ट – पाळी नियमित करण्यासाठी.

• कुमारी आसव (घृतकुमारी) – पचन सुधारते, गर्भाशयाचे कार्य सुधारणारे.

• राज: प्रवर्तिनी वटी – पाळी सुरू होण्यासाठी.

• शतावरी कल्प – हार्मोनल संतुलनासाठी.

• कांचनार गुग्गुल – गाठ, पीसीओएससाठी उपयुक्त.

२. योग आणि प्राणायाम:

• योगासने –

  • भुजंगासन – गर्भाशयावर ताण निर्माण करून स्राव सुरळीत करतो.

  • बध्दकोणासन – अंडाशयाचे कार्य सुधारते.

  • सुप्तवज्रासन – पचन सुधारते, पेल्व्हिक रक्तप्रवाह सुधारतो.

• प्राणायाम –

  • अनुलोम-विलोम – मानसिक तणाव कमी करून हार्मोनल संतुलन साधतो.

  • भ्रामरी प्राणायाम – मेंदू शांत करून मनःस्वास्थ्य सुधारतो.

३. आहारशुद्धी (Diet):

• गरम, ताजे, सात्त्विक व वात-पित्तनाशक आहार घ्यावा.

• गहू, तांदूळ, तूप, हरभरा, तीळ, उडद यांचा समावेश.

• साखर, मैदा, फास्ट फूड, थंड व जड पदार्थ टाळावेत.

• गरम पाणी, हळद दूध, आल्याचा काढा, तुळशीचा चहा यांचा वापर.

४. दिनचर्या व जीवनशैली:

• वेळेवर झोपणे व उठणे.

• स्क्रीन टाईम कमी करणे.

• व्यायाम व मानसिक शांतीसाठी ध्यान.

• मासिक पाळी दरम्यान पुरेशी विश्रांती.

निष्कर्ष:

अनियमित मासिक पाळी ही केवळ एक शारीरिक समस्या नसून, ती संपूर्ण स्त्री आरोग्याच्या असंतुलनाचे लक्षण आहे. योग्य निदान, नैसर्गिक आयुर्वेदिक उपचार, योग्य आहार आणि जीवनशैलीचे पालन केल्यास ही समस्या मुळातून दूर होऊ शकते.

आयुर्वेद आपल्याला केवळ रोगांवर उपचार देत नाही, तर आपल्याला आरोग्यपूर्ण जीवनशैली जगायला शिकवतो.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522