आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

गर्भाशय म्हणजे काय? त्याची रचना आणि कार्य (आयुर्वेद व आधुनिक दृष्टिकोनातून)

स्त्रीच्या प्रजननक्षमतेचा मूलभूत आधार म्हणजे गर्भाशय, ज्याला आधुनिक वैद्यकशास्त्रात Uterus असे म्हणतात. आयुर्वेदात याचा समावेश अर्तववह स्रोतस मध्ये केला जातो. गर्भधारणेपासून ते बाळंतपणापर्यंत स्त्रीच्या शरीरातील शारीरिक व मानसिक बदलांमध्ये गर्भाशयाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते.

गर्भाशयाची आधुनिक वैद्यकीय रचना (Anatomy of Uterus)

गर्भाशय हा स्त्रीच्या श्रोणिपिंजरात (pelvis) असलेला पोकळ, नाशपातीच्या आकाराचा अवयव आहे. याची सरासरी लांबी ७-८ सेमी असते. याचे तीन मुख्य भाग असतात:

1. Fundus (फंडस) – वरचा गोलसर भाग

2. Body (शरीर) – मधला मोठा भाग जिथे भ्रूण वाढतो

3. Cervix (गर्भाशयमुख) – खालील टोकाचा भाग जो योनीशी (vagina) जोडलेला असतो

गर्भाशयाची भित्ती तीन स्तरांची बनलेली असते:

• Perimetrium (बाह्यस्तर) – गर्भाशयाचे रक्षण करणारा थर

• Myometrium (स्नायूस्तर) – प्रसूतीदरम्यान संकुचन करणारा स्नायूस्तर

• Endometrium (आंतरस्तर) – मासिक पाळीच्या चक्रात दर महिन्याला तयार होणारा व झटकला जाणारा स्तर

आयुर्वेदानुसार गर्भाशय व 'अर्तववह स्रोतस'

आयुर्वेदात गर्भाशयाचा थेट उल्लेख नसला तरी त्याची कार्यप्रणाली ‘अर्तववह स्रोतस’, गर्भाशय, योनी, गर्भाशयमुख, आणि बीजाशय (ovaries) यामधून समजून घेतली जाते.

• अर्तववह स्रोतस हे स्त्रीच्या प्रजननाशी संबंधित स्रोतस (वाहिन्या/संस्था) आहेत.

• अर्तव म्हणजे स्त्री बीज व रज – याचे स्वास्थ्य गर्भधारणेस अत्यंत आवश्यक आहे.

• आयुर्वेदानुसार "स्त्रीणां रजः कालानुसार प्रवर्तते", म्हणजे स्त्रियांमध्ये नियमित ऋतूचक्र असेल तर ती सुदृढ मानली जाते.

गर्भाशयाचे कार्य – आधुनिक व आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

आधुनिक कार्ये:

1. भ्रूणाला आधार देणे – गर्भधारणेनंतर भ्रूण याचमध्ये वाढतो

2. नाल निर्मिती – भ्रूणाला पोषण देणाऱ्या नाळेची निर्मिती

3. प्रसूती दरम्यान संकुचन – बाळ जन्मास येण्यासाठी गरजेची हालचाल

4. मासिक पाळीची प्रक्रिया – जर गर्भधारणा झाली नाही, तर एंडोमेट्रियम झटकले जाते

आयुर्वेदीय कार्ये:

1. गर्भाशय हे बीजगृह आहे – जिथे गर्भाची वाढ होते

2. प्रकृती आणि दोषांवर आधारित गर्भधारणेचा परिणाम – वात, पित्त, कफ दोषांची संतुलित स्थिती गर्भास योग्य पोषण देते

3. ‘रसधातू’ पासून अर्तवाची निर्मिती – अर्तव निर्मिती ही पाचन व पोषण प्रक्रियेचा भाग आहे

4. रजःस्राव व वंध्यत्वावर प्रभाव – दोषांची असंतुलितता असल्यास अर्तव दोष, अनियमित पाळी, वंध्यत्व निर्माण होऊ शकते

गर्भाशय आरोग्य टिकवण्यासाठी आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

1. आहार: गरम, पचायला हलका, ताज्या भाज्या, गहू, तांदूळ, शतावरी, लोध्र, अशोक युक्त आहार

2. जीवनशैली: नियमित व्यायाम, योग व प्राणायाम – विशेषतः भुजंगासन, सुप्त बध्दकोणासन, उष्ट्रासन

3. मानसिक आरोग्य: मानसिक ताण गर्भाशयाच्या कार्यावर परिणाम करतो – ध्यान व चित्तशुद्धी आवश्यक

4. औषधी सल्ला: अर्तव सुधारण्यासाठी शतावरी, गुढुची, अशोकघन वटी, कुष्मांड रस, पिंपळी यांचा वापर योग्य वैद्यांच्या सल्ल्याने करावा

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522