आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

PCOS आणि गर्भाशयावर होणारे परिणाम – आयुर्वेदिक व आधुनिक दृष्टीकोनातून एक समग्र आढावा

आजच्या धकाधकीच्या जीवनशैलीमुळे महिलांमध्ये विविध हार्मोनल तक्रारी वाढत चालल्या आहेत, त्यात सर्वाधिक आढळणारी समस्या म्हणजे PCOS (Polycystic Ovary Syndrome). ही एक हार्मोनल विकृती असून, सुमारे १० पैकी १ महिलेला याचा त्रास जाणवतो. ही स्थिती स्त्रियांच्या प्रजनन क्षमतेवर (fertility) आणि संपूर्ण हार्मोनल संतुलनावर परिणाम करते.

PCOS म्हणजे नेमकं काय?

PCOS म्हणजे अंडाशयांमध्ये अनेक लहान सिस्ट्स निर्माण होणे. यामुळे हार्मोन्सचे संतुलन बिघडते, मासिक पाळीत अनियमितता येते आणि गर्भधारणा होण्यास अडचण निर्माण होते. आधुनिक वैद्यकशास्त्रानुसार, याचे प्रमुख कारणे म्हणजे:

• इन्सुलिन रेसिस्टन्स

• अँड्रोजेन (पुरुष हार्मोन्स) ची अधिकता

• आनुवंशिकता

• अनियमित जीवनशैली व आहार

PCOS व गर्भाशय – संबंध आणि परिणाम

PCOS चा थेट परिणाम अंडाशयांवर होतो, परंतु याचे अप्रत्यक्ष परिणाम गर्भाशयावर (uterus) देखील दिसून येतात. मासिक पाळी नियमित न होणे, गर्भाशयाच्या आतील आवरणावर परिणाम होणे (endometrial hyperplasia), तसेच गर्भधारणेतील अडचणी हे सामान्य लक्षणे आहेत. दीर्घकाळ PCOS राहिल्यास गर्भाशयाच्या आजारांचा धोका देखील वाढतो.

आयुर्वेदिक दृष्टीकोन: दोष आणि विकृती

आयुर्वेदानुसार, PCOS ही कफप्रकृतीची विकृती आहे, ज्यामध्ये कफ दोषाचा अतिरेक होतो आणि तो शरीरातील "अर्तववह स्त्रोतस" (प्रजनन संस्थेचे मार्ग) अवरुद्ध करतो. यामुळे अंडोत्सर्ग (ovulation) नीट होत नाही.

मुख्य दोषदृष्टिकोन:

• कफवृद्धी – शारीरिक स्थैर्य, जडता, अति स्राव, सिस्ट्स निर्माण यांसाठी जबाबदार.

• वात दोष – पाळीचा प्रवाह, अंडोत्सर्ग आणि गर्भधारणेतील प्रक्रिया नियंत्रित करणारा.

• पित्त दोष – हार्मोनल संतुलनासाठी महत्त्वाचा.

यातील त्रिविध दोषांच्या असंतुलनामुळे मासिक धर्माची अनियमितता, वजनवाढ, केस गळणे, मुहासे, गर्भधारणेतील अडचणी अशी अनेक लक्षणे दिसून येतात.

आयुर्वेदिक उपचार: एक समग्र उपाययोजना

PCOS वर आयुर्वेदामध्ये केवळ लक्षणांवर उपचार न करता मूळ कारणांवर उपचार केला जातो. यामध्ये पंचकर्म, औषधोपचार, आहारशुद्धी व जीवनशैलीतील बदल यांचा समावेश असतो.

 १. पंचकर्म उपचार:

• वमन – कफशुद्धीसाठी उपयुक्त.

• बस्ती – वातदोष नियंत्रित करून अर्तवचक्र संतुलित करते.

• उत्तरल बस्ती – गर्भाशय व अंडाशयावर थेट परिणाम करत हार्मोनल बिघाड सुधारते.

२. औषधोपचार:

• कांचनार गुग्गुल – सिस्ट्स कमी करण्यास मदत.

• शतावरी – गर्भाशय व अंडाशयाचे कार्य सुधारते.

• अशोकारिष्ट / कुमारी आसव – पाळी नियमित करण्यात उपयोगी.

• त्रिफळा – पचन सुधारून दोष शुद्ध करते.

(टीप: वरील औषधे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच घ्यावीत.)

  ३. आहारशुद्धी व दिनचर्या:

• साखर, मैदा, प्रोसेस्ड फूड टाळणे.

• ताजे, उष्ण, सात्त्विक व हलका आहार.

• योग्य वेळेवर झोप व सकाळी लवकर उठण्याची सवय.

• नियमित योगासने: सूर्यनमस्कार, भुजंगासन, धनुरासन, बध्दकोणासन

आधुनिक + आयुर्वेद: समन्वयाची गरज

PCOS चा पूर्ण उपचार आधुनिक वैद्यकशास्त्रातही नाही. बऱ्याचदा हार्मोनल गोळ्यांवर किंवा गर्भनिरोधकांवर उपचार होतो, जे तात्पुरते असतात. यासाठी आयुर्वेदिक उपचार व आधुनिक निदान एकत्र करून वापरल्यास रुग्णाला अधिक चांगले व दीर्घकालीन परिणाम मिळू शकतात.

निष्कर्ष:

PCOS ही आजच्या काळातील Lifestyle Disorder असून त्यावर योग्य वेळी लक्ष दिल्यास ती पूर्णपणे नियंत्रित करता येऊ शकते. आयुर्वेदामध्ये केवळ शरीर नव्हे तर मन आणि जीवनशैली या सर्वांचा समतोल साधून उपचार केला जातो. म्हणूनच, PCOS व गर्भाशयाच्या समस्यांवर आयुर्वेद हा एक प्रभावी आणि नैसर्गिक उपाय ठरतो.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522