आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

ऋतूनुसार आहार आणि दिनचर्या – आयुर्वेदानुसार निरोगी राहण्याचा मार्ग

“प्रकृतीनुसार चालणं म्हणजेच आरोग्याकडे वाटचाल!”

आयुर्वेदात ऋतुचर्येला (ऋतूनुसार आहार व दिनचर्या) विशेष महत्त्व दिलं आहे. कारण ऋतू बदलले की शरीराची गरज, पचनशक्ती, मन:स्थिती आणि रोगप्रतिकारशक्ती यामध्येही बदल होतो. जर आपण निसर्गाचं अनुसरण केलं, तर आजार होण्याची शक्यता खूपच कमी होते.

आज आपण बघणार आहोत ऋतूनुसार कोणते आहार-विहार करावे, जे आपल्या शरीरासाठी आणि मनासाठी योग्य आहेत.

 ऋतू आणि दोष यांचं नातं

आयुर्वेदानुसार वर्षभरात ३ प्रमुख ऋतू समूह असतात आणि त्या त्या कालावधीत काही विशिष्ट दोष (वात, पित्त, कफ) अधिक सक्रिय होतात:

ऋतू	कालावधी (भारतीय संदर्भात)	दोष प्रभाव
शिशिर, वसंत	जानेवारी – एप्रिल	कफ दोष वाढतो
ग्रीष्म, वर्षा	मे – ऑगस्ट	पित्त दोष वाढतो
शरद, हेमंत	सप्टेंबर – डिसेंबर	वात दोष वाढतो

 वसंत ऋतु (मार्च - एप्रिल) – कफ शमन

वसंत ऋतूत थंडी कमी होते आणि शरीरात साचलेला कफ वितळू लागतो, त्यामुळे अ‍ॅलर्जी, सर्दी, त्वचारोग यांची शक्यता वाढते.

 आहार:

• गरम व हलका आहार (उदा. मूग सूप, ओवा, आलं युक्त जेवण)

• मध, तिखट, तुरट चव असलेले पदार्थ

• तेलकट, थंड व दुग्धजन्य पदार्थ टाळावेत

 दिनचर्या:

• सकाळी लवकर उठणे, योग/व्यायाम करणे

• उष्ण स्नान करणे

• गंधोदक किंवा हर्बल धूप देणे

आधुनिक दृष्टिकोन: या काळात डिटॉक्स करणे फायदेशीर ठरते.

 ग्रीष्म ऋतु (मे - जून) – पित्त शमन

या ऋतूत उष्णता वाढते, त्यामुळे शरीरातील पित्तदोष सुसंवेदनशील होतो. त्यामुळे अ‍ॅसिडिटी, त्वचेला खाज, डिहायड्रेशन इ. समस्या दिसतात.

 आहार:

• थंड व ओलसर गुण असलेले पदार्थ (उदा. ताक, फळं, कोकम सरबत)

• गहू, तांदूळ, दूध, ताजं फळं

• मसालेदार, तिखट आणि तेलकट पदार्थ टाळावेत

 दिनचर्या:

• उन्हातून बचाव करणे

• दुपारी विश्रांती घेणे

• हलका व्यायाम, प्राणायाम

आधुनिक दृष्टिकोन: शरीरातील तापमान संतुलित ठेवण्यासाठी योग्य हायड्रेशन आवश्यक.

 
वर्षा ऋतु (जुलै - ऑगस्ट) – पाचन शक्ती कमकुवत

या ऋतूत वातदोष प्रकुपित होतो आणि पचनशक्तीही कमी होते. त्यामुळे अजीर्ण, गॅसेस, जुलाब, त्वचेचे विकार होतात.

 आहार:

• गरम व पचायला हलका आहार (उदा. खिचडी, सूप, आल्याचे काढे)

• सैंधव मीठ, ओवा, हळद यांचा वापर

• कच्चे, थंड व पावसाळी खाद्यपदार्थ टाळावेत

 दिनचर्या:

• गरम पाण्याने अंघोळ

• पायाला सुगंधी तेल लावणे

• वज्रासन, त्रिकोणासनासारखे योगासन

आधुनिक दृष्टिकोन: पावसाळ्यात फूड पॉयझनिंग व पचनतंत्राशी संबंधित आजार वाढतात – त्यामुळे स्वच्छता महत्त्वाची.

 शरद ऋतु (सप्टेंबर - ऑक्टोबर) – पित्तशमन काळ

या काळात पित्तदोष वाढतो. त्यामुळे त्वचेचे विकार, डोळ्यांचे त्रास, अ‍ॅसिडिटी दिसते.

 आहार:

• गोड, कडवट व तुरट रस असलेले पदार्थ (उदा. आवळा, खडीसाखर, गूळ)

• गहू, तांदूळ, नारळपाणी

• तिखट, आंबट, तेलकट पदार्थ टाळा

 दिनचर्या:

• थोडा थंडावा देणारा व्यायाम

• पोटासाठी थंड पण पौष्टिक पेये (उदा. ताक, बेलसरबत)

आधुनिक दृष्टिकोन: शरद ऋतूतील सूर्यप्रकाश आणि उष्ण हवामान शरीरात इन्फ्लेमेशन वाढवू शकते.

 हेमंत व शिशिर ऋतु (नोव्हेंबर – फेब्रुवारी) – वातशमन काळ

थंडीमुळे वातदोष वाढतो. शरीरातील लवचिकता कमी होते, सांधेदुखी वाढते.

 आहार:

• पौष्टिक, उष्ण, स्निग्ध पदार्थ (उदा. तूप, सूप, खजूर, बदाम)

• उबदार दूध, हळद युक्त पेये

• जास्त थंड, कोरडे पदार्थ टाळा

 दिनचर्या:

• उबदार कपडे, उष्ण अंघोळ

• शरीराला तेलाने अभ्यंग करणे

• नियमित योग, विशेषतः सांधेसाठी व्यायाम

आधुनिक दृष्टिकोन: शरीराचे तापमान राखण्यासाठी व हाडांचे आरोग्य टिकवण्यासाठी गरम व पौष्टिक आहार आवश्यक.

 निष्कर्ष – ऋतुचर्या का पाळावी?

✅ नैसर्गिक बदलांशी सुसंगत राहण्याची ही संकल्पना आहे
✅ रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते
✅ मानसिक आणि शारीरिक समतोल राखते
✅ ऋतूनुसार आहार-विहार ठरवणं म्हणजे दीर्घकाळासाठी आरोग्य राखणं

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522