ओळख पंचकर्माची - भाग 4
स्नेहनाच्या टप्प्यानंतर पंचकर्माच्या पूर्वकर्मांमध्ये दुसरा महत्त्वाचा टप्पा येतो तो म्हणजे स्वेदन – म्हणजेच शरीराला उष्णता देऊन शेक देणे. स्वेदनाचा मुख्य उद्देश म्हणजे शरीरातून घामाद्वारे दोषांना बाहेर पडण्याचा मार्ग तयार करणे. आयुर्वेदामध्ये स्वेदनाच्या अनेक पद्धतींचे वर्णन आहे, परंतु पंचकर्मापूर्वी दिल्या जाणाऱ्या स्वेदनाची विशिष्ट उद्दिष्टे आणि प्रक्रिया ठरलेली असते.
स्वेदन म्हणजे काय?
स्वेदन म्हणजे शरीराला वाफेचा किंवा उष्णतेचा वापर करून घाम आणणे. शरीरातील सूक्ष्म पेशींमध्ये साचलेले विषद्रव्य (मल) मोकळे करून त्यांना शरीराच्या बाहेर टाकण्यासाठी सहजसाध्य मार्ग उपलब्ध करून देणे, हा स्वेदनाचा प्रमुख उद्देश आहे.
पंचकर्माच्या तयारीसाठी दिले जाणारे स्वेदन हे बाष्प स्वेद किंवा पेटी स्वेद प्रकारचे असते, ज्यामध्ये रुग्णाला स्वेदनपेटीमध्ये झोपवून किंवा बसवून वाफ दिली जाते.
स्वेदन कसे करतात?
1. अभ्यंगानंतर: स्वेदन करण्यापूर्वी संपूर्ण शरीराला औषधी तेलाने अभ्यंग (मालिश) केले जाते. यामुळे स्नायूंना आराम मिळतो आणि शरीर शेकासाठी तयार होते.
2. औषधी वाफ: स्वेदनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या वाफेमध्ये आयुर्वेदिक औषधे, जसे की दशमूळ, एरंडमुळ, निर्गुंडी यांच्या काढ्याचा समावेश असतो. यामुळे शेक अधिक परिणामकारक होतो.
3. काळ आणि तापमान: स्वेदनाचा कालावधी व वाफेचे तापमान रुग्णाच्या प्रकृती, व्याधी, आणि बलावर अवलंबून ठरवले जाते.
स्वेदनाचे फायदे
· शरीरातील दोष पातळ होतात आणि निस्सरणासाठी (बाहेर पडण्यासाठी) तयार होतात.
· पेशींमध्ये साचलेला मळ (विषद्रव्य) सोडवला जातो.
· शरीर हलके, ताजेतवाने आणि आरामदायी वाटते.
· रुग्ण पंचकर्माच्या मुख्य उपचारांसाठी (वमन, विरेचन) तयार होतो.
स्वेदन करताना पाळावयाच्या गोष्टी
स्वेदनाच्या काळात रुग्णाने खालील पथ्ये पाळणे आवश्यक आहे:
· अतिश्रम टाळा, जसे की जास्त चालणे, उभे राहणे किंवा वाहनाने प्रवास करणे.
· जास्त बोलणे किंवा हसणे टाळा.
· जड, तिखट, तेलकट किंवा अजीर्ण होणारे अन्न खाणे टाळा.
· दिवसा झोपणे किंवा रात्रभर जागरण करणे टाळा.
· शरीरावर अनावश्यक ताण येईल असे कोणतेही कार्य टाळा.
स्वेदनाचे अन्य प्रकार आणि उपयोग
स्वेदन हा प्रकार केवळ पंचकर्माच्या पूर्वकर्मासाठीच उपयोगी नसतो, तर तो स्वतंत्र चिकित्सा म्हणूनही वापरला जातो.
आयुर्वेदात वर्णित स्वेदनाचे प्रकार:
· नाडी स्वेद: औषधी वाफेचा नलिकेद्वारे देण्यात येणारा शेक.
· पत्रपिंड स्वेद: औषधीय पानांचे पोते गरम करून देण्यात येणारा शेक.
· वालुका स्वेद: वाळूचा वापर करून दिला जाणारा शेक.
· अवगाह स्वेद: औषधीय पाण्यात बसवून दिला जाणारा शेक.
याचा उपयोग संधिवात, आमवात, पक्षाघात, मुतखडा, श्वसनाचे आजार इत्यादीमध्ये चिकित्सा म्हणून केला जातो.
पूर्वकर्मांचा महत्त्वाचा टप्पा पूर्ण
स्नेहन आणि स्वेदन या दोन प्राथमिक प्रक्रियांनंतर शरीरातील दोष पातळ होऊन बाहेर टाकण्यासाठी तयार होतात. परंतु, मुख्य पंचकर्म (वमन, विरेचन) अजून बाकी आहे. पूर्वकर्मांच्या या संपूर्ण प्रक्रियेला 3 ते 7 दिवस लागतात.
पुढील भागात पंचकर्मातील मुख्य क्रियांची माहिती घेऊया.
तुमचं आरोग्य तुम्हाला ताजंतवाने ठेवण्याचं आश्वासन पंचकर्माने नक्कीच पाळलं आहे!
(इलाज के लिए डॉक्टर से परामर्श करें।)
डॉ. भूषण काळे डॉ .स्मिता काळे
एम एस (प्रसूती व स्त्री रोग ) एम डी (पंचकर्म ) केरळ
आयुभूषण आयुर्वेदिक वंध्यत्व निवारण आणि केरळीय पंचकर्म चिकित्सालय
(वंध्यत्व, स्त्रीरोग, गर्भसंस्कार, सुवर्णप्राशन, केरळीय पंचकर्म)
No comments:
Post a Comment