बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -16)

16 . बालकांमध्ये अपचन आणि उपाय

बालकांची पचनसंस्था नाजूक असते आणि त्यांना पचायला जड अन्न दिल्यास अपचनाचा त्रास होऊ शकतो. आयुर्वेदानुसार, मुलांच्या शरीरातील अग्नि (पचनशक्ती) योग्यप्रकारे कार्य करीत नसेल, तर पचनाच्या समस्या निर्माण होतात. अपचनामुळे मुलांना पोटदुखी, गॅस, उलटी, जडपणा आणि भूक न लागणे यासारखे त्रास होऊ शकतात.

बालकांमध्ये अपचन होण्याची कारणे

1. अयोग्य आहार: तेलकट, तुपकट, मसालेदार पदार्थ, फास्ट फूड, जड पदार्थ यामुळे अपचन होऊ शकते.
2. अतिखाणे: लहान मुलांनी प्रमाणापेक्षा अधिक खाल्यास अन्न पूर्ण पचत नाही.
3. अयोग्य अन्नसंयोग: दूध आणि फळे, दूध आणि मीठ असे विरुद्ध अन्नसंबंध दिल्यास पचन बिघडते.
4. जड, थंड किंवा कोरडे अन्न: हे अन्न पचायला जड असल्याने अपचन निर्माण करू शकते.
5. जलद खाणे किंवा योग्यवेळी न खाणे: मुलांनी नीट चावून खाल्ले नाही किंवा वेळच्या वेळी आहार घेतला नाही, तर पचनावर परिणाम होतो.
6. संक्रमण: काही वेळा जंतुसंसर्गामुळे पचनतंत्रावर विपरीत परिणाम होतो.

अपचनाची लक्षणे

• पोटात गॅस होणे
• वारंवार ढेकर येणे
• पोटदुखी
• उलटी किंवा मळमळ
• भूक मंदावणे
• आळस आणि जडपणा
• मलाविषयक तक्रारी (अर्धवट शौच, अतिसार किंवा मलावरोध)

आयुर्वेदिक उपचार आणि घरगुती उपाय

१. सोपे आयुर्वेदिक उपाय

✅ अजवाइन आणि सैंधव लवण: 1 चमचा अजवाइन भाजून सैंधव लवणासोबत दिल्यास गॅस कमी होतो आणि पचन सुधारते.
✅ सुंठ (सुंठी पाणी): सुंठ पावडर कोमट पाण्यात मिसळून दिल्यास पोटदुखी आणि अपचन दूर होते.
✅ हिंग आणि पाणी: हिंग कोमट पाण्यात मिसळून नाभीवर लावल्यास पचन सुधारते.
✅ लिंबू आणि मध: १ चमचा लिंबू रस + १ चमचा मध + कोमट पाणी—हे मिश्रण अपचनावर प्रभावी आहे.
✅ बेल सरबत: बेलाचे सरबत पचनासाठी उत्तम आहे आणि मलावरोधही दूर करते.

२. पचन सुधारण्यासाठी आहारातील बदल

• हलका आणि सुपाच्य आहार द्यावा: मूगडाळ खिचडी, मऊ भात, गव्हाची किंवा ज्वारीची रोटी
• आंबट, तिखट, जड आणि तळलेले पदार्थ टाळावेत
• दूध लगेच झोपण्यापूर्वी देऊ नये
• मुलांना गोड खूप प्रमाणात देऊ नये—त्याऐवजी मध किंवा गूळ वापरावा

३. आयुर्वेदातील काही विशेष औषधी

(वैद्यकीय सल्ल्याशिवाय औषधे देऊ नयेत)

• पाचनसाठी: शंखवटी, अष्टचूर्ण
• गॅससाठी: हिंगवटी, लवण भास्कर चूर्ण
• भूक वाढवण्यासाठी: चित्रकादि वटी, पंचकोल चूर्ण

अपचन टाळण्यासाठी काही सोपे नियम

✅ मुलांनी नीट चावून खावे.
✅ खाण्याच्या दरम्यान पाणी पिऊ नये, जेवणानंतर कोमट पाणी प्यावे.
✅ खेळ, व्यायाम आणि शारीरिक हालचाल महत्त्वाची आहे.
✅ झोपण्यापूर्वी जड अन्न खाणे टाळावे.
✅ मुलांना सतत जंक फूड, फ्रिजमधील थंड पदार्थ आणि कोल्ड्रिंक्स देऊ नयेत.

निष्कर्ष

मुलांमध्ये अपचन ही सामान्य समस्या आहे, परंतु योग्य आहार, आयुर्वेदिक उपाय आणि शारीरिक सक्रियता यांच्या मदतीने ती टाळता येते. मुलांच्या पचनतंत्राची योग्य काळजी घेतल्यास त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो. आयुर्वेदात सांगितलेल्या सोप्या उपचारांमुळे मुलांची पचनशक्ती सुधारते आणि ते अधिक निरोगी आणि आनंदी राहू शकतात.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522