बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -9)

9. मुलांमधील रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

मुलांचे आरोग्य निरोगी ठेवण्यासाठी आणि त्यांना विविध आजारांपासून वाचवण्यासाठी रोगप्रतिकारशक्ती (Immunity) मजबूत असणे अत्यंत आवश्यक आहे. बाल्यावस्थेत शरीराची नैसर्गिक प्रतिकारशक्ती विकसित होत असते, त्यामुळे योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक उपाय यांचा योग्य समन्वय महत्त्वाचा ठरतो.

१. रोगप्रतिकारशक्ती म्हणजे काय?

रोगप्रतिकारशक्ती म्हणजे शरीराच्या आतड्यांमध्ये आणि रक्तात असलेले नैसर्गिक संरक्षण. हे संरक्षण मजबूत असल्यास विषाणू, जंतू आणि इतर हानिकारक घटकांपासून बचाव होतो. आयुर्वेदानुसार, ओजस (Ojas) हा घटक शरीराच्या प्रतिकारशक्तीचा आधार असतो.

२. मुलांमध्ये रोगप्रतिकारशक्ती कमी होण्याची कारणे

✅ असंतुलित आहार (प्रिझर्व्हेटिव्हयुक्त आणि जंक फूडचे प्रमाण वाढणे)
✅ अनियमित झोप आणि कमी विश्रांती
✅ सतत मोबाईल आणि स्क्रीनसमोर बसण्यामुळे शारीरिक हालचाल कमी होणे
✅ सतत होणारे सर्दी-खोकला आणि संसर्गजन्य आजार
✅ वातावरणातील प्रदूषण आणि केमिकलयुक्त खाद्यपदार्थ

३. आयुर्वेदानुसार मुलांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी प्रभावी उपाय

(१) पौष्टिक आणि सात्विक आहार

✔ संतुलित आहार: घरगुती शिजवलेले ताजे आणि सात्विक अन्न द्याव.
✔ ताजे फळे व भाज्या: संत्री, पपई, केळी, आवळा यांचा आहारात समावेश करावा.
✔ दूध व तूप: गायीचे दूध आणि शुद्ध तूप बुद्धी व रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात.
✔ तिळगूळ आणि ड्रायफ्रुट्स: बदाम, अक्रोड, खजूर आणि तिळाचे लाडू हाडांसाठी तसेच प्रतिकारशक्तीसाठी उपयुक्त आहेत.
✔ हळदयुक्त दूध: हळदीतील कुरक्युमिन (Curcumin) हा घटक संसर्गापासून बचाव करतो.

(२) विशेष आयुर्वेदिक औषधी व उपाय

✅ च्यवनप्राश: रोज सकाळी अर्धा ते एक चमचा च्यवनप्राश सेवन करावा.
✅ सुवर्णप्राशन (Suvarnaprashan): प्रतिमास एकदा सुवर्णप्राशन केल्याने मुलांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.
✅ आवळा आणि गुळ: आवळा व्हिटॅमिन C ने भरलेला असून गुळ हा शरीराला उष्णता आणि ऊर्जा देतो.
✅ तुळस आणि मध: तुळशीचा अर्क किंवा मधात तुळशीच्या पानांचा रस मिसळून देणे फायदेशीर.
✅ अश्वगंधा आणि शतावरी: मुलांच्या मानसिक आणि शारीरिक वाढीस मदत करणाऱ्या उत्कृष्ट वनस्पती.

(३) नियमित दिनचर्या आणि व्यायाम

💠 योग आणि प्राणायाम: भ्रामरी, अनुलोम-विलोम यासारखे प्राणायाम फुप्फुसांचे कार्य सुधारतात.
💠 नियमित सूर्यप्रकाश: व्हिटॅमिन D च्या कमतरतेमुळे रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते, त्यामुळे सकाळच्या कोवळ्या सूर्यप्रकाशात मुलांना खेळू द्यावे.
💠 पुरेशी झोप: रोज ८-१० तासांची झोप आवश्यक.

४. पंचकर्म आणि आयुर्वेदिक उपचार

✔ अभ्यंग (तेल मालिश): शरीरातील रक्ताभिसरण सुधारते, त्वचा आणि हाडांसाठी फायदेशीर.
✔ नस्य उपचार: तुपाचे किंवा अनुतैलाचे २ थेंब नाकात टाकल्याने सर्दी-खोकल्यापासून बचाव होतो.
✔ बस्ती चिकित्सा: पचनक्रिया सुधारते आणि शरीरातील दोष संतुलित करते.

५. निष्कर्ष

मुलांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय अत्यंत प्रभावी ठरतात. योग्य आहार, सुवर्णप्राशन, च्यवनप्राश, व्यायाम आणि नैसर्गिक दिनचर्येचा अवलंब केल्यास मुलांची प्रतिकारशक्ती सुधारते आणि त्यांना आजारांपासून सुरक्षित ठेवता येते.

सुदृढ बालक म्हणजे सुदृढ राष्ट्र, म्हणूनच योग्य काळजी घेणे आवश्यक!

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522