बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -22)

22. अपचन, अजीर्ण आणि पोटाचे विकार – कारणे आणि उपाय

बालकांचे पचनसंस्थान अजून पूर्ण विकसित झालेले नसते, त्यामुळे अपचन, अजीर्ण आणि पोटाच्या तक्रारी या मुलांमध्ये वारंवार आढळतात. चुकीच्या आहारामुळे आणि जीवनशैलीतील बदलांमुळे मुलांमध्ये हे विकार वाढू शकतात. आयुर्वेदात यासाठी प्रभावी उपचार व घरगुती उपाय सांगितले आहेत.

१. अपचन, अजीर्ण म्हणजे काय?

अपचन (Indigestion)

पचनाच्या प्रक्रियेत अडथळा आल्यामुळे पोट फुगणे, गॅस होणे, जडपणा वाटणे आणि छातीत जळजळ होणे यासारख्या समस्या उद्भवतात.

अजीर्ण (Dyspepsia)

अन्न व्यवस्थित न पचल्याने वारंवार भूक मंदावणे, ढेकर येणे, गॅसेस होणे आणि जडपणा जाणवणे ही लक्षणे दिसतात.

इतर पोटाचे विकार

✔️ अतिसार (Diarrhea) – वारंवार सैल शौचाला जाणे.
✔️ उलटी (Vomiting) – अन्न न पचता बाहेर टाकले जाणे.
✔️ कब्ज (Constipation) – शौचास त्रास होणे आणि मल सुकटणे.

२. अपचन व पोटाच्या विकारांची कारणे

✅ अयोग्य आहार: जड, तिखट, मसालेदार किंवा तेलकट पदार्थ खाल्ल्याने अपचन होते.
✅ अति खाद्यपदार्थ सेवन: सतत स्नॅक्स, जंक फूड किंवा गोड पदार्थ खाल्ल्याने पचनशक्ती बिघडते.
✅ अनियमित जेवण: वेळच्या वेळी न जेवल्यास आणि झोपण्यापूर्वी अन्न सेवन केल्यास अजीर्ण होते.
✅ अतिखाणे: भुकेपेक्षा जास्त खाल्ल्यास पचनास अडथळा येतो.
✅ पचनशक्ती कमी असणे: मुलांच्या पचनशक्तीचा विचार न करता दिलेला आहार.
✅ मानसिक तणाव: चिंता, भय आणि अति खेळल्याने पचन प्रक्रियेत अडथळा येतो.
✅ अयोग्य सवयी: अन्न व्यवस्थित चावून न खाणे, जेवण झाल्यावर लगेच झोपणे इत्यादी.

३. आयुर्वेदानुसार अपचन व अजीर्ण दूर करण्याचे उपाय

(१) सुंठ आणि हिंग उपाय

✔️ एक चमचा कोमट पाण्यात चिमूटभर सुंठ आणि हिंग मिसळून द्यावे.
✔️ यामुळे गॅस आणि पोटदुखी कमी होते.

(२) बेलफळाचा रस

✔️ बेलफळ पचनासाठी उत्तम असून पोटाच्या विकारांवर प्रभावी आहे.

(३) लिंबू आणि सैंधव मीठ

✔️ एक ग्लास गरम पाण्यात लिंबाचा रस व सैंधव टाकून प्यायला द्यावे.
✔️ यामुळे अन्न सहज पचते आणि अजीर्ण होत नाही.

(४) ताक आणि जिरं

✔️ ताकात जिरेपूड मिसळून प्यायल्याने पचन सुधारते.

(५) हळदीचे दूध

✔️ हळदीमध्ये जंतुनाशक गुणधर्म असून अपचन, अजीर्ण आणि गॅसेससाठी फायदेशीर आहे.

(६) त्रिफळा चूर्ण

✔️ त्रिफळा चूर्ण रात्री कोमट पाण्यासोबत घेतल्यास पोट साफ होते.

(७) तुळशी आणि मध

✔️ तुळशीच्या पानांचा रस मधासोबत दिल्यास पचन सुधारते.

४. आहार आणि जीवनशैलीतील बदल

✔️ मुलांना हलका, पचायला सोपा आणि घरगुती आहार द्यावा.
✔️ दुपारच्या जेवणानंतर साधारण १० मिनिटे चालण्याची सवय लावावी.
✔️ ताजे फळ, भाज्या आणि हिरव्या पालेभाज्यांचा आहारात समावेश करावा.
✔️ बाहेरील जंक फूड, थंडपेय आणि गोड पदार्थांचे सेवन कमी करावे.
✔️ रात्री झोपण्यापूर्वी गरम पाणी प्यायल्याने पचन सुधारते.
✔️ रोज ठराविक वेळी जेवण घेण्याची सवय लावावी.

५. निष्कर्ष

आयुर्वेदानुसार, अपचन आणि पोटाच्या विकारांचे प्रमाण कमी करण्यासाठी संतुलित आहार, योग्य जीवनशैली आणि घरगुती उपायांचा अवलंब करणे गरजेचे आहे. अपचन व अजीर्ण होऊ नये म्हणून आहार नियोजनावर विशेष लक्ष द्यावे.

"योग्य आहार आणि आयुर्वेदिक उपायांनी बालकांचे पचनसंस्थान सुदृढ ठेवा!"

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522