बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांनसाठी (भाग -23)

23. कफ, वात आणि पित्त दोष आणि बालरोग

आयुर्वेदानुसार शरीराची रचना त्रिदोषात्मक असते – वात, पित्त आणि कफ. हे तीन दोष शरीराच्या संतुलनात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. लहान मुलांच्या बाबतीत, हे दोष असंतुलित झाल्यास विविध बालरोग निर्माण होऊ शकतात. योग्य आहार, दिनचर्या आणि औषधोपचाराने हे दोष संतुलित ठेवता येतात.

१. त्रिदोष म्हणजे काय?

(१) वात दोष:

✔️ शरीराच्या हालचाली, मज्जासंस्था, रक्तसंचार आणि पचनावर नियंत्रण ठेवतो.
✔️ थंडी, कोरडेपणा, हालचाल आणि अस्थिरता वाढवतो.
✔️ वात दोष वाढल्याने लहान मुलांमध्ये वारंवार पोटदुखी, कोरडी त्वचा, चिडचिडेपणा, दुर्बलता आणि झोपेच्या समस्या दिसून येतात.

(२) पित्त दोष:

✔️ शरीरातील उष्णता, पचनसंस्था आणि चयापचय यावर नियंत्रण ठेवतो.
✔️ उष्णता, आंबटपणा आणि तीव्रता वाढवतो.
✔️ पित्त दोष वाढल्यास मुलांमध्ये अॅसिडिटी, उलटी, त्वचेचे विकार, अतिसार आणि चिडचिड होऊ शकते.

(३) कफ दोष:

✔️ शरीरातील स्थैर्य, पोषण आणि स्निग्धता नियंत्रित करतो.
✔️ थंडावा, आर्द्रता आणि जडपणा वाढवतो.
✔️ कफ वाढल्याने लहान मुलांमध्ये वारंवार सर्दी, खोकला, टॉन्सिल्स आणि अपचन होऊ शकते.

२. त्रिदोष आणि बालरोग

(१) वातज बालरोग (वात दोषामुळे होणारे विकार)

✔️ सतत रडणे आणि चिडचिडेपणा.
✔️ कोरडी त्वचा, सौम्य ताप.
✔️ अपचन, पोटात वायू होणे, वारंवार लघवी होणे.
✔️ लहान मुलांमध्ये दुर्बलता, अनिद्रा आणि सांधेदुखी.

(२) पित्तज बालरोग (पित्त दोषामुळे होणारे विकार)

✔️ शरीराला जास्त उष्णता वाटणे, घाम जास्त येणे.
✔️ अॅसिडिटी, वारंवार उलटी होणे.
✔️ त्वचेला पुरळ उठणे किंवा खरूज येणे.
✔️ लहान वयात केस गळणे, हंगामी ताप येणे.

(३) कफज बालरोग (कफ दोषामुळे होणारे विकार)

✔️ वारंवार सर्दी-खोकला आणि श्वसनाच्या तक्रारी.
✔️ वजन वाढणे, आळस आणि मंद पचन.
✔️ घसा जड होणे, टॉन्सिल्स आणि ब्राँकायटिस.
✔️ अन्न न पचणे आणि जडपणा जाणवणे.

३. त्रिदोष संतुलित ठेवण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

(१) वात संतुलित करण्यासाठी:

✔️ गाईच्या तुपाचा आहारात समावेश.
✔️ अभ्यंग (तेल मालिश) केल्याने वात संतुलित राहतो.
✔️ हळद, सुंठ, जिरे यांचा आहारात वापर.
✔️ उष्ण व स्निग्ध पदार्थ खाण्याचा सल्ला.

(२) पित्त संतुलित करण्यासाठी:

✔️ कोरफड रस, आवळा रस किंवा गूळ पाण्यासोबत द्यावा.
✔️ मसालेदार, तिखट, आंबट पदार्थ कमी करावेत.
✔️ दूध, ताक, गूळ, गोड फळे आहारात समाविष्ट करावीत.
✔️ गुलकंद, शतावरी आणि ब्राह्मी चूर्ण उपयुक्त ठरते.

(३) कफ संतुलित करण्यासाठी:

✔️ गरम पाणी, मध आणि सुंठ वापरणे फायदेशीर.
✔️ आंबट, थंड आणि जड पदार्थ कमी करावेत.
✔️ हळदीचे दूध, तुळशी रस आणि अद्रक चहा प्रभावी.
✔️ नियमित व्यायाम आणि वाफ घेण्याची सवय लावावी.

४. योग्य आहार आणि दिनचर्या

✅ सकस आणि ताजे अन्न द्यावे.
✅ रोज तुळशी, आल्याचा रस किंवा मध पाण्यासोबत द्यावा.
✅ मुलांना हलका आणि पचायला सोपा आहार द्यावा.
✅ झोप आणि शारीरिक क्रिया नियमित असाव्यात.

५. निष्कर्ष

आयुर्वेदानुसार बालकांच्या शरीरात वात, पित्त आणि कफ संतुलित ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य आहार, दिनचर्या आणि औषधी वनस्पतींच्या मदतीने त्रिदोष संतुलित ठेवता येतात. त्यामुळे बालकांचे आरोग्य उत्तम राहते आणि त्यांना विविध आजारांपासून संरक्षण मिळते.

"आयुर्वेदाच्या मदतीने आपल्या बालकांचे आरोग्य सुधारूया!"

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522