बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -26)

26. बालकांमधील अतिसार आणि उलटी – आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

बालकांच्या आरोग्यासंदर्भात अतिसार (जुलाब) आणि उलटी या समस्या सर्वसामान्यपणे आढळतात. बालकांची पचनसंस्था नाजूक असल्यामुळे, चुकीचा आहार, दूषित अन्न किंवा पचनसंस्थेतील दोषांमुळे त्यांना ही लक्षणे जाणवू शकतात. आयुर्वेदामध्ये या विकारांचे मूळ कारण दोषांचे असंतुलन मानले जाते आणि त्यावर नैसर्गिक, सुरक्षित उपाय सुचवले आहेत.

१. बालकांमधील अतिसार (जुलाब) – कारणे आणि आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

अतिसार म्हणजे काय?

अतिसार म्हणजे वारंवार सैल किंवा पातळ मलविसर्जन होणे. आयुर्वेदानुसार, हा विकार मुख्यतः

पचनाच्या त्रासामुळे आणि दोषांच्या असंतुलनामुळे होतो.

अतिसाराची कारणे:

• दूषित किंवा बिघडलेले अन्न सेवन करणे
• दात येण्याच्या काळात होणारे शारीरिक बदल
• जास्त थंड किंवा चरबीयुक्त पदार्थांचे सेवन
• बॅक्टेरियल किंवा व्हायरल संसर्ग
• पचन संस्थेतील अशक्तपणा

अतिसारातील प्रमुख दोष:

• वातज अतिसार: पातळ, वेदनादायक जुलाब आणि वारंवार मलविसर्जन.
• पित्तज अतिसार: मलासोबत जळजळ आणि शरीर तापलेले असते.
• कफज अतिसार: चिकट आणि श्लेष्मायुक्त मलविसर्जन.

आयुर्वेदिक उपाय:

1. नागकेशर आणि शुंठी चूर्ण – पचन सुधारण्यासाठी उपयुक्त.
2. बिल्व फळ (बेल) – मल सावरतो आणि आतड्यांच्या कार्यक्षमतेत सुधारणा करतो.
3. मोहरीचे पाणी – जंतुसंसर्ग रोखण्यास मदत करते.
4. धन्या (कोथिंबीर) काढा – पचनशक्ती सुधारतो आणि जळजळ कमी करतो.
5. तांदळाचा मांड – सुपाच्य असून शरीराला ऊर्जा देतो.
6. गुलकंद किंवा डाळिंबाचा रस – शरीरातील जळजळ कमी करतो आणि अतिसार थांबवतो.

२. बालकांमधील उलटी – कारणे आणि आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

उलटी म्हणजे काय?

पोटातले अन्न तोंडावाटे बाहेर पडणे म्हणजे उलटी. बालकांमध्ये ही समस्या प्रामुख्याने अतिखाणे, अपचन, किंवा शरीरातील दोषांचे असंतुलन यामुळे होते.

उलटीची कारणे:

• अपचन किंवा अन्नाच्या अयोग्य संयोजनामुळे त्रास
• दूषित अन्न किंवा पाण्यामुळे विषबाधा
• मानसिक तणाव किंवा भीतीमुळे होणारी उलटी
• गॅस्ट्रोएन्टेरायटिस किंवा इतर संक्रमण

उलटीतील प्रमुख दोष:

• वातज उलटी: कोरडी, वेगाने येणारी उलटी.
• पित्तज उलटी: आंबट, पिवळसर उलटी आणि जळजळ होणे.
• कफज उलटी: चिकट, जड आणि गोडसर चव असलेली उलटी.

आयुर्वेदिक उपाय:

1. एलाचिचा काढा – पचन सुधारतो आणि मळमळ कमी करतो.
2. साजूक तूप आणि मध – पोट शांत करतो आणि पित्तज उलटी थांबवतो.
3. द्राक्षासव किंवा मोरावळा – अपचनामुळे होणारी उलटी कमी करतो.
4. आल्याचा रस आणि मध – गॅस्ट्रिक इरिटेशन रोखतो.
5. कोरफडीचा रस – पचन सुधारतो आणि आतड्यांचे आरोग्य राखतो.
6. पुदिन्याचा रस – उलटी थांबवण्यासाठी अत्यंत प्रभावी आहे.

३. आहार आणि जीवनशैलीतील बदल

अतिसार आणि उलटी टाळण्यासाठी योग्य आहार:

• सुपाच्य आणि हलका आहार: मूगडाळ खिचडी, तांदळाचा मांड, ताक.
• ताजे आणि स्वच्छ अन्न: कोणतेही पाणी किंवा अन्न दूषित असल्यास टाळावे.
• गोडसर आणि उष्ण गुणधर्म असलेले पदार्थ: बेलफळ, गूळयुक्त पाणी, आवळा रस.
• अन्नाचे योग्य संयोजन: आंबट आणि दुग्धजन्य पदार्थ एकत्र न खाणे.

सात्त्विक दिनचर्या:

• मुलांना वेळेवर अन्न देणे आणि जबरदस्तीने न खाऊ घालणे.
• सकाळी हलका व्यायाम किंवा खेळ.
• रात्री झोपण्यापूर्वी पोटावर कोमट पाण्याने मालिश करणे.

निष्कर्ष

बालकांमध्ये अतिसार आणि उलटी या समस्या सहज उद्भवतात, परंतु आयुर्वेदाच्या मदतीने योग्य आहार, औषधे आणि जीवनशैलीचे पालन केल्यास त्या प्रभावीपणे नियंत्रित करता येतात. पालकांनी मुलांच्या आरोग्याची विशेष काळजी घेऊन त्यांना नैसर्गिक उपचारांचा लाभ द्यावा.

"संतुलित आहार आणि आयुर्वेदिक शुद्धता – निरोगी बालकांच्या आरोग्याचे रहस्य!"

 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522