बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -27)

27. संधिवात आणि हाडांचे विकार – बालकांच्या आरोग्यासाठी आयुर्वेदिक दृष्टीकोन

बालकांच्या शारीरिक वाढीसाठी हाडांचे आरोग्य आणि सांध्यांची मजबुती अत्यंत महत्त्वाची असते. जन्मतः हाडांचे विकार असणे, वाढीच्या टप्प्यावर हाडे ठिसूळ होणे किंवा सांध्यांमध्ये वेदना निर्माण होणे, ही समस्या आजकाल वाढत आहे. आयुर्वेदानुसार, अस्थिधातू (हाडे) आणि संधिस्नायु (सांध्यांचे ऊतक) यांची योग्य वाढ आणि पोषण आवश्यक आहे.

संधिवात आणि इतर हाडांचे विकार यामध्ये वातदोषाचा संबंध असून, योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक उपचारांनी हे विकार टाळता किंवा नियंत्रित करता येतात.

१. संधिवात म्हणजे काय?

संधिवात म्हणजे सांध्यांमध्ये वेदना, सूज आणि हालचालींमध्ये अडथळा निर्माण होणे. आयुर्वेदात याचा संबंध वातदोषाशी आहे. वातदोष वाढल्यामुळे सांधे कोरडे होतात, वेदना वाढतात आणि हाडांमध्ये ठिसूळपणा येतो.

बालकांमध्ये आढळणारे संधिवाताचे प्रकार:

1. अम्लपित्तजन्य संधिवात – आहारातील अम्लता वाढल्यामुळे सांध्यांमध्ये वेदना.
2. जुवेनाईल संधिवात (Juvenile Arthritis) – स्वप्रतिरक्षा विकारामुळे होणारी सांध्यांची जळजळ.
3. वातदोषजन्य संधिवात – वात वाढल्यामुळे सांध्यांमध्ये कोरडेपणा आणि वेदना.
4. रिकेट्स (Rickets) – हाडांमध्ये योग्य वाढ न होणे, वाकडी हाडे, कॅल्शियमची कमतरता.

२. हाडांचे विकार आणि त्यांची कारणे

हाडांचे सामान्य विकार:

• रिकेट्स: कॅल्शियम आणि व्हिटॅमिन D च्या अभावामुळे हाडे कमजोर होणे.
• ऑस्टिओपोरोसिस: हाडांचे घनत्व कमी होऊन ते ठिसूळ होणे.
• हाडांचे विकृतीजन्य वाढीचे विकार: काही मुलांमध्ये हाडे योग्य प्रमाणात विकसित होत नाहीत.

कारणे:

• पोषणातील कमतरता – कॅल्शियम, फॉस्फरस आणि व्हिटॅमिन D चा अभाव.
• अयोग्य दिनचर्या – सूर्यप्रकाशात कमी वेळ घालवणे, व्यायामाचा अभाव.
• अन्नातील दोष – जास्त फास्ट फूड, कोल्ड्रिंक्स, पॅकेज्ड पदार्थ खाल्ल्याने हाडांची मजबुती कमी होते.
• अनुवंशिकता – काही हाडांचे विकार जन्मतः अनुवंशिकतेमुळे होतात.

३. आयुर्वेदानुसार संधिवात आणि हाडांचे विकारांचे उपचार

आयुर्वेदिक औषधोपचार:

1. हाडांची वाढ सुधारण्यासाठी:
• शतावरी आणि अश्वगंधा – हाडे मजबूत होण्यासाठी उपयुक्त.
• गुळवेल सत्व – वात संतुलन करते, सांध्यांची जळजळ कमी करते.
• हडजोड (Cissus quadrangularis) – हाडे मजबूत करून फ्रॅक्चरची शक्यता कमी करते.
2. संधिवात कमी करण्यासाठी:
• महारास्नादि काढा – वातशामक आणि वेदनाशामक.
• एरंड तेल (Castor Oil) – वातदोष शांत करण्यासाठी उपयुक्त.
• गायीचे तूप आणि हळद – संधिवाताची सूज आणि वेदना कमी करतात.
3. बाह्य उपचार (तेलमर्दन आणि स्वेदन):
• सहचरादी तैल आणि नारायण तैल – सांध्यांसाठी लाभदायक.
• बिल्वादी लेप – सांध्यांवरील सूज कमी करण्यासाठी.
• वातहर बस्ति (एनिमा) – वात संतुलित करण्यासाठी पंचकर्मातील विशेष उपचार.

४. योग्य आहार आणि दिनचर्या

हाडे मजबूत करण्यासाठी योग्य आहार:

✅ कॅल्शियमयुक्त पदार्थ: दूध, लोणी, तीळ, बदाम
✅ हाडांची वाढ करणारे जीवनसत्त्व D: सूर्यप्रकाश, गायीचे तूप
✅ व्हिटॅमिन C आणि लोह: आवळा, संत्री, मोसंबी
✅ पालेभाज्या आणि जाडधान्ये: राजगिरा, हरभरा, बाजरी
🚫 जास्त आंबट, तिखट, तेलकट आणि फास्ट फूड टाळा

सात्त्विक दिनचर्या:

• लहान वयात योगासन आणि व्यायाम करणे गरजेचे.
• सकाळी सूर्यप्रकाशात काही वेळ घालवणे.
• नियमित तेलमर्दन (अभ्यंग) करणे – वातदोष नियंत्रणासाठी उपयोगी.

५. निष्कर्ष

संधिवात आणि हाडांचे विकार योग्य आहार, आयुर्वेदिक उपचार आणि दिनचर्या पद्धतीने टाळता येतात. मुलांच्या सांध्यांची आणि हाडांची योग्य वाढ होण्यासाठी आयुर्वेदिक दृष्टिकोनाने पोषण देणे गरजेचे आहे. आयुर्वेदानुसार संतुलित आहार आणि जीवनशैली ठेवल्यास हाडांचे आरोग्य चांगले राहते आणि भविष्यात संधिवातासारख्या समस्यांचा धोका कमी होतो.

"सुदृढ हाडे आणि निरोगी सांधे – आयुर्वेदाच्या मदतीने बालकांचे उज्ज्वल भविष्य!"

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522