बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -28)

 28. मुलांमधील डोळ्यांचे विकार आणि उपाय – आयुर्वेदिक दृष्टीकोन

डोळे हे शरीरातील सर्वात महत्त्वाचे इंद्रिय असून दृष्टीशक्ती टिकवणे आणि डोळ्यांचे आरोग्य जपणे अत्यंत आवश्यक आहे. हल्लीच्या बदलत्या जीवनशैलीमुळे मुलांमध्ये लहान वयातच डोळ्यांचे विकार वाढले आहेत. सतत स्क्रीनचा वापर, चुकीचा आहार, अपुरी झोप आणि प्रदूषणामुळे अनेक मुलांना डोळ्यांशी संबंधित समस्या येतात. आयुर्वेदात डोळ्यांचे आरोग्य राखण्यासाठी आहार, दिनचर्या आणि औषधांचे विशेष महत्त्व सांगितले आहे.

१. मुलांमध्ये आढळणारे डोळ्यांचे प्रमुख विकार

(१) मायोपिया (Myopia) – जवळचा दिसतो पण लांबचा अस्पष्ट

• हल्लीच्या मुलांमध्ये मोबाईल, टीव्ही आणि संगणकाचा अतिवापर यामुळे मायोपियाचे प्रमाण जास्त वाढले आहे.
• डोळ्यांवर सतत ताण आल्याने आणि नैसर्गिक प्रकाशात वेळ न घालवल्याने हा विकार होतो.

(२) हायपरमेट्रोपिया (Hypermetropia) – लांबचा स्पष्ट पण जवळचा धूसर

• जन्मतः हा दोष असतो आणि योग्य वेळी निदान न झाल्यास अभ्यासात अडचण येते.

(३) अॅस्टीग्मॅटिझम (Astigmatism) – अस्पष्ट आणि दुभट दिसणे

• कॉर्नियाच्या असमान वक्रतेमुळे दृष्टी अस्पष्ट होते.

(४) आळसटलेला डोळा (Lazy Eye / Amblyopia)

• एक डोळा योग्य प्रकारे विकसित न झाल्याने दिसण्याची क्षमता कमी होते.
• वेळीच उपचार न केल्यास कायमचा दृष्टीदोष निर्माण होऊ शकतो.

(५) संगणक दृष्टी सिंड्रोम (Computer Vision Syndrome)

• सतत स्क्रीनकडे पाहिल्याने डोळ्यांमध्ये कोरडेपणा, थकवा आणि डोकेदुखी.
• हल्लीच्या ऑनलाइन शिक्षणामुळे हा विकार मोठ्या प्रमाणात दिसतो.

(६) कंजंक्टिव्हायटिस (Conjunctivitis) – डोळ्यांची जळजळ आणि संसर्ग

• विषाणू किंवा जंतूंमुळे डोळे लाल होणे, खाज येणे आणि सूज येणे.
• हा संसर्गजन्य विकार असल्याने इतर मुलांमध्ये पटकन पसरतो.

२. आयुर्वेदानुसार डोळ्यांचे विकार होण्याची कारणे

 1. अतिव्यायाम किंवा डोळ्यांचा ताण – फार अभ्यास करणे, कमी प्रकाशात वाचन करणे
 2. अयोग्य आहार – जास्त जंक फूड, तिखट आणि तेलकट पदार्थ
3. सूर्यप्रकाशाचा अभाव – बाहेर कमी खेळल्याने डोळ्यांना नैसर्गिक प्रकाश मिळत नाही
4.  पचनशक्ती कमजोर असणे – शरीरातील पौष्टिक घटक योग्य प्रकारे मिळत नाहीत
5. पाणी कमी पिणे – डोळ्यांमध्ये कोरडेपणा येतो

6. झोप अपुरी असणे – रात्री उशिरापर्यंत मोबाईल वापरणे

३. डोळ्यांचे विकार दूर करण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

(१) आहारातील सुधारणा

✅ दृष्टिदोष दूर करणारे पदार्थ:

• आवळा, गाजर, बीट, पालक – हे पदार्थ व्हिटॅमिन A आणि आयर्नयुक्त असल्याने डोळ्यांसाठी फायदेशीर.
• बदाम, अक्रोड, मनुका – मेंदू आणि डोळ्यांसाठी पोषक.
• गायीचे तूप – डोळ्यांची जळजळ कमी करून थंडावा देते.
• तिळाचे तेल – वात नियंत्रित करून दृष्टी सुधारते.

🚫 हे पदार्थ टाळावेत:
❌ जास्त प्रमाणात चहा, कॉफी, कोल्डड्रिंक्स
❌ डीप फ्राय पदार्थ आणि पिझ्झा, बर्गर
❌ कृत्रिम गोडसर पदार्थ आणि जास्त साखर

(२) डोळ्यांसाठी आयुर्वेदिक औषधे आणि काढे

🌿 त्रिफळा चूर्ण – दुधासोबत किंवा पाण्यात भिजवून डोळ्यांसाठी फायदेशीर.
🌿 त्रिफळा जल – त्रिफळा भिजवून ते पाणी डोळ्यांवर शिंपडल्यास थकवा आणि लालसरपणा कमी होतो.
🌿 गुलाबपाणी – डोळ्यांमध्ये दोन थेंब टाकल्याने ताजेतवाने वाटते.
🌿 ब्रह्मी आणि शंखपुष्पी सिरप – मेंदू आणि डोळ्यांची कार्यक्षमता सुधारते.

(३) डोळ्यांचे व्यायाम आणि योगासन

योगाने डोळ्यांचे स्नायू बळकट होतात आणि ताण कमी होतो.
✅ त्राटक क्रिया – एका जागी स्थिर बिंदू पाहण्याचा सराव केल्यास डोळ्यांची एकाग्रता सुधारते.
✅ पल्मिंग (Palming) – हात चोळून गरम करून डोळ्यांवर ठेवणे.
✅ नेत्रस्नान (Eye Wash) – थंड पाण्याने डोळे धुणे.
✅ सरलदृष्टि, उल्टदृष्टि, गोलदृष्टि – डोळ्यांचे गोलाकार हालचाली करण्याचे योगासन.

(४) नियमित दिनचर्या

🌞 सकाळी सूर्यनमस्कार – डोळ्यांसाठी फायदेशीर.
💧 पुरेसे पाणी पिणे – दिवसाला किमान ८-१० ग्लास.
🚫 मोबाईल, टीव्ही आणि संगणकाचा अतिरेक टाळा.
🛌 पुरेशी झोप घ्या (८-१० तास) – डोळ्यांचा थकवा टाळण्यासाठी.

४. आयुर्वेदिक उपचार पद्धती

🛑 नेत्रतर्पण – डोळ्यांसाठी तूप किंवा औषधी तेल वापरून केले जाणारे पंचकर्म उपचार.
🛑 शिरोधारा – तणावामुळे होणाऱ्या डोळ्यांच्या तक्रारी दूर करण्यासाठी प्रभावी.
🛑 नस्य उपचार – डोळ्यांची तक्रार असणाऱ्या मुलांसाठी औषधी तूप किंवा तेल नाकात टाकणे फायदेशीर.

५. निष्कर्ष

डोळ्यांचे विकार हे आजकाल लहान वयातच वाढत आहेत. योग्य आहार, आयुर्वेदिक औषधे, डोळ्यांचे व्यायाम आणि योग्य दिनचर्या ठेवली तर दृष्टीदोष टाळता येतो. लहान वयातच मुलांची दृष्टी चांगली राहण्यासाठी पालकांनी आयुर्वेदिक उपायांचा समावेश करणे आवश्यक आहे.

 "डोळे निरोगी तर आयुष्य प्रकाशमान!" 

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522