बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -29)

29. ADHD आणि एकाग्रता वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

आजच्या धकाधकीच्या जीवनशैलीत मुलांमध्ये एकाग्रतेचा अभाव आणि ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) सारख्या समस्या मोठ्या प्रमाणात आढळतात. अभ्यासात लक्ष न लागणे, अतिचंचलता, विचलित होणे आणि सुसूत्रता नसणे ही ADHD ची लक्षणे आहेत. आधुनिक वैद्यकशास्त्रात यासाठी औषधे आणि थेरपी सुचवली जाते, पण आयुर्वेदातही यावर प्रभावी आणि नैसर्गिक उपाय आहेत. योग्य आहार, दिनचर्या, पंचकर्म, आणि आयुर्वेदिक औषधोपचारांद्वारे एकाग्रता वाढवणे शक्य आहे.

१. ADHD म्हणजे काय?

👉 ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) हा एक न्यूरोलॉजिकल विकार आहे, जो मुलांमध्ये सर्वाधिक दिसून येतो.
👉 या विकारात मुलांचे लक्ष एका गोष्टीवर केंद्रित राहत नाही, त्यांना सतत हालचाल करावीशी वाटते आणि त्यांचे मन पटकन विचलित होते.
👉 मुलांची शिकण्याची क्षमता कमी होते आणि त्याचा परिणाम त्यांच्या शालेय शिक्षण, सामाजिक जीवन आणि व्यक्तिमत्त्व विकासावर होतो.

ADHD ची प्रमुख लक्षणे:

✔️ सतत हालचाल करणे (Hyperactivity)
✔️ कोणतीही गोष्ट नीट ऐकून न घेणे
✔️ अभ्यासात कमी रस
✔️ पटकन कंटाळा येणे
✔️ सतत विचार बदलणे
✔️ कोणत्याही गोष्टीत सुसूत्रता नसणे
✔️ आक्रमकपणा किंवा भावनिक अस्थिरता

२. ADHD साठी आयुर्वेदिक दृष्टिकोन

🌿 आयुर्वेदानुसार, ADHD मुख्यतः वात आणि रजोगुणाच्या असंतुलनामुळे होतो.
🌿 अशांत बुद्धी, चंचलता आणि अतिचंचलता ही वातदोषाच्या वाढीची लक्षणे आहेत.
🌿 जर पचनशक्ती (अग्नी) कमकुवत असेल, तर शरीरात आम (toxins) तयार होतात आणि त्यामुळे मेंदूवर वाईट परिणाम होतो.

👉 ADHD आणि एकाग्रता सुधारण्यासाठी आयुर्वेदात आहार, औषधी, दिनचर्या, पंचकर्म आणि योगासने यांचा उपयोग केला जातो.

३. ADHD आणि एकाग्रता वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक आहार

(१) मेंदूला पोषण देणारे पदार्थ:

✅ बदाम, अक्रोड, मनुका आणि खजूर – मेंदूला उत्तम पोषण देतात आणि स्मरणशक्ती सुधारतात.
✅ गायीचे दूध आणि तूप – एकाग्रता वाढवते आणि मज्जासंस्थेस बल देते.
✅ तिळाचे तेल आणि ओमेगा-३ युक्त पदार्थ (अक्रोड, जवस) – मेंदूची कार्यक्षमता वाढवते.
✅ पालक, बीट, गाजर आणि आवळा – रक्तप्रवाह सुधारतात आणि शरीराला आवश्यक पोषण पुरवतात.

(२) टाळावयाचे पदार्थ:

❌ फास्ट फूड आणि प्रक्रिया केलेले पदार्थ – मुलांच्या मेंदूच्या विकासावर विपरीत परिणाम करतात.
❌ जास्त साखर आणि कोल्ड्रिंक्स – मुलांमध्ये अतिचंचलता आणि विचलन वाढवते.
❌ अतिप्रक्रियायुक्त दूध आणि डेअरी उत्पादने – काही मुलांना पचनास जड ठरतात आणि चिडचिड वाढते.

४. ADHD सुधारण्यासाठी आयुर्वेदिक औषधे आणि उपाय

(१) आयुर्वेदिक औषधे:

🌿 ब्राह्मी – स्मरणशक्ती आणि एकाग्रता वाढवण्यासाठी सर्वोत्तम औषध.
🌿 शंखपुष्पी – मेंदूला शांतता आणि स्थैर्य देते.
🌿 वचा (Acorus calamus) – बोलण्यात अडचण असलेल्या मुलांसाठी फायदेशीर.
🌿 अश्वगंधा – तणाव कमी करून मुलांच्या एकाग्रतेस मदत करते.
🌿 ज्योतिष्मती (Celastrus paniculatus) – बुद्धिवर्धक आणि मानसिक स्थैर्य वाढवणारे.

👉 वरील औषधे आयुर्वेद तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने योग्य मात्रेत द्यावीत.

५. ADHD असलेल्या मुलांसाठी पंचकर्म उपचार

🌿 नस्य (नाकात औषध टाकणे) – वाचा, मेंदू आणि ध्यानशक्ती सुधारण्यासाठी प्रभावी.
🌿 शिरोधारा – तणाव आणि चंचलता कमी करण्यासाठी तूप किंवा तेलाचा प्रवाह कपाळावर सोडणे.
🌿 अभ्यंग (मालिश) – तिळाच्या तेलाने मालिश केल्याने मज्जासंस्था शांत होते.
🌿 बस्ती (औषधी एनिमा) – वात नियंत्रित करून एकाग्रता सुधारते.

६. ADHD सुधारण्यासाठी योग व प्राणायाम

🧘 योगासन:
✅ वज्रासन – मानसिक स्थैर्य वाढवते.
✅ शवासन – मन शांत करून चंचलता कमी करते.
✅ सुखासन आणि ध्यान – मुलांची एकाग्रता वाढवण्यास मदत करते.

🌬️ प्राणायाम:
✅ अनुलोम-विलोम – मेंदूची क्षमता वाढवतो आणि एकाग्रता सुधारतो.
✅ भ्रामरी प्राणायाम – तणाव आणि अशांतता कमी करण्यासाठी फायदेशीर.

७. ADHD असलेल्या मुलांसाठी विशेष दिनचर्या

🌞 सकाळी लवकर उठवणे आणि नियमित वेळेवर झोपणे.
🥗 योग्य आहार आणि ताजे अन्न द्यावे.
📵 मोबाईल, टीव्ही आणि गेम्सचा अतिवापर टाळावा.
🎨 चित्रकला, वाचन, संगीत यांसारख्या सृजनशील गोष्टींमध्ये सहभागी करून घ्यावे.
🛏️ मुलांच्या खोलीत शांत आणि प्रसन्न वातावरण ठेवावे.

८. निष्कर्ष

ADHD मुळे मुलांची एकाग्रता कमी होते, चंचलता वाढते आणि अभ्यासात अडचणी येतात. यावर आयुर्वेदात संपूर्ण आणि नैसर्गिक उपाय आहेत. योग्य आहार, आयुर्वेदिक औषधे, पंचकर्म, योग आणि दिनचर्या यामुळे मुलांच्या मेंदूची क्षमता वाढते, एकाग्रता सुधारते आणि त्यांचे मानसिक आरोग्य सुदृढ राहते.

"नैसर्गिक उपायांनी बालकांचा विकास घडवूया आणि त्यांचे भवितव्य उज्ज्वल करूया!" 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522