बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -30)

30. बालकांमधील निद्रानाश आणि उपाय

पर्यायाने मुलांचे आरोग्य आणि विकास यासाठी योग्य झोप अतिशय महत्त्वाची आहे. आयुर्वेदानुसार, झोप ही शरीरातील तीन प्रमुख स्तंभांपैकी एक आहे, जी आरोग्याचे संतुलन राखते. पण अनेक पालकांना आपल्या मुलांच्या झोपेच्या समस्येचा सामना करावा लागतो. काही मुले रात्री उशिरा झोपतात, काही वारंवार झोपेतून जागी होतात, तर काहींना झोपच लागत नाही. या निद्रानाशाच्या समस्येवर योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक उपचारांनी मात करता येते.

१. बालकांमध्ये निद्रानाशाची कारणे

निद्रानाश म्हणजे झोप न लागणे किंवा झोपेचा त्रास होणे. हे अनेक कारणांमुळे होऊ शकते:

(१) वातदोषाचा वाढ

• वातदोष वाढल्यामुळे मुलांना झोप नीट लागत नाही आणि ते वारंवार उठतात.
• रात्री उशिरा झोपणे, जास्त विचार करणे, किंवा खूप हालचाल करणे यामुळे वातदोष वाढतो.

(२) मानसिक तणाव आणि भीती

• अभ्यासाचा तणाव, नवीन वातावरणाशी जुळवून घेण्याचा ताण, भीती किंवा बिछान्यावर गडबड यामुळे झोप लागत नाही.

(३) चुकीचा आहार आणि पचनाचा त्रास

• झोपायच्या आधी जड किंवा तिखट आहार घेतल्याने झोप लागण्यास त्रास होतो.
• गॅस, अपचन किंवा पोटदुखीमुळेही लहान मुलांना झोप लागत नाही.

(४) स्क्रीन टाईम आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचा वापर

• झोपण्याच्या आधी मोबाईल, टीव्ही किंवा टॅबलेटचा जास्त वापर केल्याने मेंदू अतिसक्रिय होतो आणि झोपेचे चक्र बिघडते.

(५) शरीरात पौष्टिक तत्त्वांची कमतरता

• कॅल्शियम, मॅग्नेशियम आणि आयर्नच्या कमतरतेमुळेही झोपेच्या समस्या निर्माण होतात.
• अशक्तपणा असलेल्या मुलांमध्ये झोप व्यवस्थित लागत नाही.

२. आयुर्वेदानुसार निद्रानाश दूर करण्यासाठी घरगुती उपाय

(१) झोपण्याआधी आहारात योग्य बदल

✅ झोपण्यापूर्वी गायचे दूध, तूप आणि खडीसाखर यांचा समावेश करावा.
✅ बदाम, मनुका आणि खजूर हे पोषणद्रव्ये झोप सुधारण्यासाठी उपयुक्त असतात.
✅ पचनास हलका आणि सात्विक आहार रात्री द्यावा.

(२) झोपण्यासाठी शांत आणि अनुकूल वातावरण तयार करणे

✅ झोपण्याच्या खोलीत मंद प्रकाश आणि शांत संगीत ठेवा.
✅ झोपायच्या आधी उशिरा खेळणे, टीव्ही बघणे किंवा अभ्यास करणे टाळा.
✅ बिछान्यावर झोपण्याआधी गोष्टी सांगणे किंवा मंत्र पठण केल्याने मुलं लवकर झोपतात.

(३) अभ्यंग (मालिश) – वात शांत करणारा उपाय

✅ झोपण्याच्या आधी मुलांच्या पायांना आणि डोक्याला गुणकारी तेलाने मालिश करावी.
✅ तिळाचे तेल, नारळाचे तेल किंवा बदाम तेल वापरणे फायदेशीर ठरते.
✅ अभ्यंगामुळे शरीर आणि मन शांत होते, त्यामुळे झोप लवकर लागते.

(४) आयुर्वेदिक औषधे आणि काढे

✅ ब्राह्मी आणि शंखपुष्पी – मुलांचे मन शांत ठेवते आणि झोप सुधारते.
✅ वचा (Acorus calamus) – झोप न लागणे आणि चिडचिड यासाठी प्रभावी आहे.
✅ अश्वगंधा चूर्ण – मुलांच्या मानसिक तणावासाठी उपयुक्त आहे.
✅ सेंद्रिय हळद आणि गरम दूध – वात शांत करून चांगली झोप आणते.

(५) योग आणि प्राणायाम

✅ मुलांनी शवासन, वज्रासन आणि सुखासन करावे.
✅ भ्रामरी प्राणायाम आणि अनुलोम-विलोम केल्याने झोपेचे विकार दूर होतात.

३. मुलांसाठी आदर्श झोपेची दिनचर्या

🌞 सकाळी लवकर उठवणे आणि सूर्यप्रकाशात काही वेळ घालवणे.
🥗 सकाळी पौष्टिक आहार आणि रात्री हलका आहार द्यावा.
📵 रात्री झोपण्याच्या आधी मोबाइल आणि स्क्रीनचा वापर टाळावा.
🛏️ झोपण्याआधी शांत वातावरण तयार करणे आणि गोष्टी सांगणे.
🧘 संध्याकाळी हलका व्यायाम किंवा योग करणे.

४. निष्कर्ष

बालकांमध्ये निद्रानाशाची समस्या वाढत आहे, परंतु योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक उपचारांनी ती सहज दूर करता येते. मुलांच्या झोपेचे विकार ओळखून, त्यावर वेळेत उपाय करणे आवश्यक आहे. शांत झोप ही त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी अनिवार्य आहे.

✨ "नैसर्गिक आणि आयुर्वेदिक उपायांनी मुलांची झोप सुधारूया आणि त्यांचे आरोग्य उज्वल बनवूया!" ✨

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522