आयुर्वेद: स्वस्थ जीवन का प्राचीन रहस्य

हार्मोन्स म्हणजे काय? हार्मोनल असंतुलन, त्याचे कारण आणि उपाय

हार्मोन म्हणजे काय?

हार्मोन्स हे आपल्या शरीरातील रासायनिक संदेशवाहक (Chemical Messengers) असतात. हे ग्रंथी (glands) मधून स्रवित होतात आणि रक्ताद्वारे शरीरातील विविध अवयवांपर्यंत पोहोचून त्यांचे कार्य नियंत्रित करतात. उदा. वाढ, चयापचय (metabolism), लैंगिक कार्य, मूड, झोप आणि प्रजनन यामध्ये हार्मोन्स महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

हार्मोनचा अर्थ काय आहे? / हार्मोन कशाला म्हणतात?

"हार्मोन" हा ग्रीक भाषेतील "hormao" या शब्दापासून आलेला आहे, ज्याचा अर्थ "उत्तेजित करणे" असा होतो. म्हणजेच, हार्मोन्स शरीरात विशिष्ट प्रतिक्रिया घडवून आणतात.

हार्मोन्स कशामुळे वाढतात?

हार्मोन्सच्या वाढीवर अनेक गोष्टींचा परिणाम होतो, जसे की:

1. वय: किशोरावस्थेत (Puberty) हार्मोन्सची पातळी नैसर्गिकरित्या वाढते.

2. आहार: प्रथिने, झिंक, फायबर आणि विशिष्ट जीवनसत्त्वे हार्मोन्सच्या निर्मितीला मदत करतात.

3. व्यायाम: नियमित व्यायामामुळे टेस्टोस्टेरोन, ग्रोथ हार्मोन वगैरे वाढतात.

4. झोप: पुरेशी झोप हार्मोन संतुलनासाठी आवश्यक असते.

5. तणाव: खूप तणाव घेतल्यास कोर्टिसोल वाढतो आणि इतर हार्मोन्स असंतुलित होतात.

हार्मोनल असंतुलन का होते?

हार्मोनल असंतुलन अनेक कारणांमुळे होऊ शकते:

• चुकीचा आहार

• झोपेचा अभाव

• जास्त तणाव

• शरीरातील काही विकार (जसे थायरॉईड, PCOS)

• हार्मोनल गोळ्यांचा अति वापर

• शरीरात चरबीचे प्रमाण अधिक असणे

मुलींमध्ये हार्मोनल बदल का होतात?

मुलींमध्ये हार्मोनल बदल प्रामुख्याने खालील कारणांमुळे होतात:

1. किशोरावस्था (Puberty): वयाच्या १०-१५ व्या वर्षी शरीरात एस्ट्रोजन व प्रोजेस्ट्रोन हार्मोन्स वाढतात, ज्यामुळे मासिक पाळी सुरू होते.

2. मासिक पाळीचा चक्र: प्रत्येक महिन्याला हार्मोन्स बदलत राहतात.

3. गर्भधारणेचा कालावधी: प्रेग्नंसी दरम्यान हार्मोन्समध्ये मोठे बदल होतात.

4. PCOS (Polycystic Ovary Syndrome): ह्यात अँड्रोजन्स हार्मोन वाढतात.

5. मेनोपॉज: ४०-५० व्या वर्षी हार्मोन्स कमी होतात.

हार्मोन्स वाढवण्यासाठी काय करावे?

1. संतुलित आहार घ्या:

   • अन्नात प्रथिने, झिंक, मॅग्नेशियम, ओमेगा-३ फॅटी अॅसिड असले पाहिजे.

   • दूध, अंडी, सुकामेवा, भाज्या, फळे खावीत.

2. नियमित व्यायाम करा:

   • योग, प्राणायाम, चालणे किंवा हलकी कार्डिओ व्यायाम हार्मोन्ससाठी उपयुक्त आहेत.

3. तणाव टाळा:

   • ध्यान, योग, सकारात्मक विचार यामुळे मानसिक संतुलन राखता येते.

4. पुरेशी झोप घ्या:

   • दररोज किमान ७–८ तास झोप आवश्यक आहे.

5. सुगंधी औषधी वनस्पतींचा वापर:

   • अश्वगंधा, शतावरी, गुळवेल, आणि मेथी यांचा वापर उपयुक्त ठरतो.

निष्कर्ष:

हार्मोन्स हे आपल्या शरीरासाठी अत्यंत महत्त्वाचे असतात. त्यांचे संतुलन राखण्यासाठी योग्य आहार, व्यायाम, झोप आणि तणावमुक्त जीवनशैली आवश्यक आहे. हार्मोनल असंतुलनाचे लक्षात येताच डॉक्टरांचा सल्ला घेणे गरजेचे आहे.

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smeeta Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522