आरोग्यासाठी 'योग्य प्रमाणात अन्न': आयुर्वेदातील मार्गदर्शन
"जास्त खाणं आरोग्यासाठी चांगलं" असा एक गैरसमज समाजात दिसतो. पण आयुर्वेद काय सांगतो? आयुर्वेदानुसार, फक्त अन्न खाणं महत्त्वाचं नाही, तर योग्य प्रमाणात, योग्य वेळी आणि योग्य पद्धतीने अन्न सेवन करणं हेच खऱ्या अर्थाने आरोग्यदायी आहे.
आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत अति खाणं, भावनिक खाणं किंवा वेळकाळ न पाळता अन्न घेणं ही अनेक आजारांची मुळे आहेत. आयुर्वेद आणि आधुनिक विज्ञान यांचं हेच सांगणं आहे की "मिताहार" हेच दीर्घकालीन आरोग्याचं रहस्य आहे.
आयुर्वेदात 'योग्य प्रमाणात अन्न' याची संकल्पना काय आहे?
आयुर्वेदानुसार, अन्न हे पचनशक्तीनुसार घेतलं पाहिजे. प्रत्येकाची जठराग्नी म्हणजे पचनशक्ती वेगळी असते. अन्नाचं प्रमाण हे त्या अग्नीच्या तीव्रतेनुसार ठरवावं लागतं.
चरक संहिता सांगते:
"बलाभिपत्त्युपायो हि मिताहारः प्रशस्यते।"
म्हणजे, आरोग्य व शक्ती प्राप्त करण्यासाठी मिताहार म्हणजेच योग्य प्रमाणात अन्न घेणे आवश्यक आहे.
योग्य प्रमाणात अन्न सेवन केल्याचे फायदे – आयुर्वेद + आधुनिक दृष्टीकोन
| फायदा | आयुर्वेदिक दृष्टिकोन | आधुनिक विज्ञानानुसार |
|---|---|---|
| पचन सुधारते | जठराग्नी प्रदीप्त राहतो, 'अम' तयार होत नाही | अन्न पचन नीट होते, गॅस्ट्रिक प्रॉब्लेम्स टाळता येतात |
| वजन नियंत्रण | कफ दोष नियंत्रित राहतो | वजन वाढत नाही, लठ्ठपणावर नियंत्रण |
| ऊर्जेची वाढ | शरीराला सात्विक ऊर्जा मिळते | ब्लड शुगर आणि एनर्जी बॅलन्स होतो |
| मानसिक शांती | तामसिक वृत्ती कमी होते | मूड स्विंग्स, क्रेव्हिंग्स कमी होतात |
| आजारांचे प्रमाण कमी | दोषसंतुलन राहते | डायजेस्टिव, कार्डिओ आणि मेटाबोलिक आजार दूर राहतात |
योग्य प्रमाण कसे ठरवावे? – आयुर्वेद सांगतो
-
🔥 जठराग्नी (पचनशक्ती) तपासा – भूक लागल्यावरच खा.
-
🥗 पोटाचे तीन भाग – अर्धे अन्न, चतुर्थांश पाणी आणि बाकी जागा वायूसाठी सोडा.
-
🕰️ वेळेवर जेवण – दिवसाचे मुख्य जेवण दुपारी घ्या (तेव्हा अग्नी सर्वाधिक तीव्र असतो).
-
🧘 शांत मनाने खा – खाण्यावेळी मन एकाग्र ठेवा.
-
🔄 ऋतूनुसार अन्न व प्रमाण बदला – उन्हाळ्यात हलकं, हिवाळ्यात थोडं भरपूर खाणं योग्य.
आधुनिक तत्त्वज्ञान: 'पोर्टियन कंट्रोल'
आजच्या आरोग्यदृष्टीकोनात, योग्य प्रमाण राखण्यासाठी खालील सवयी उपयुक्त ठरतात:
-
🍽️ लहान प्लेट वापरा – अन्न कमी दिसतं, पण पोषण टिकतं.
-
⏳ सावकाश खा – मेंदूला “पेटलं आहे” हे समजायला वेळ लागतो.
-
📝 फूड डायरी ठेवा – दिवसात किती व काय खाल्लं ते नोंदवा.
-
📱 स्क्रीनपासून दूर राहा – टीव्ही किंवा मोबाईल पाहून खाल्ल्यास ओव्हरईटिंग होतं.
-
🧂 क्रेव्हिंग आणि भूक यात फरक समजून घ्या – कधीकधी शरीराला पाणी हवं असतं, अन्न नाही!
‘लंघन’ – म्हणजेच उपवास: पचनाला विश्रांती
आयुर्वेदामध्ये ‘लंघन’ म्हणजेच एक दिवशी अन्नाचे प्रमाण कमी करणे किंवा हलके अन्न घेणे हे पचनशक्तीसाठी हितावह मानले जाते. हेच आधुनिक विज्ञानात intermittent fasting म्हणून ओळखले जाते.
लंघनाचे फायदे:
-
जठराग्नी सुधारतो
-
टॉक्सिन्स (अम) कमी होतात
-
शरीराची कार्यक्षमता वाढते
थोडक्यात सांगायचं तर...
"आपण काय खातो?" यापेक्षा "किती आणि कसा खातो?" याचा आरोग्यावर खोल परिणाम होतो. आयुर्वेद शारीरिक, मानसिक आणि आत्मिक आरोग्य यांचा एकत्रित विचार करतो. त्यामुळे "योग्य प्रमाणातील अन्न सेवन" ही फक्त शरीराची गरज नाही, ती एक नित्य तपश्चर्या आहे.
स्मरणीय श्लोक – चरक संहितेतील मार्गदर्शन:
"मात्राशी भोजनं कुर्वन् न प्रमाद्येत कर्हिचित्।
आयुष्यम् बलवृद्धिश्च लभते नात्ययेन वै॥"
👉 याचा अर्थ: अन्न नेहमी योग्य प्रमाणात आणि शिस्तबद्ध पद्धतीने घ्यावं. यामुळे आयुष्य वाढतं, शक्ती वाढते आणि आजार टाळता येतात.
उपसंहार
"मिताहार, नियमित आहार आणि जागरूक खाणं" – हेच आयुर्वेदाचं सुविचार आहे.
आजच तुमच्या आहारशैलीकडे एक नजर टाका आणि स्वतःला विचारा –
"मी खरोखर योग्य प्रमाणात अन्न घेतो का?"
Dr. Bhushan Kale.
Dr. Smeeta Kale.
Contact - 9665351355
- 8888511522
#AyurvedaForFertility #KolhapurAyurveda #InfertilityAwareness
#DrBhushanKale
#DrSmeetaKale
#panchkarmchikistalay
#ayubhushanayurved
#infertility
#garbhsanskar
#panchakarma
#kolhapurIchalkaranji
