बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -36)

36. व्यायाम आणि खेळाचे महत्त्व

बालकांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी व्यायाम आणि खेळ यांचा मोठा वाटा आहे. लहान वयात नियमित शारीरिक हालचाल आणि मैदानी खेळांचा सराव केल्यास मुलांची शारीरिक वाढ, मानसिक ताणतणाव व्यवस्थापन आणि सामाजिक विकास उत्तम होतो. आयुर्वेदानुसार, शरीराच्या बलवृद्धीसाठी आणि दोष-धातूंच्या संतुलनासाठी व्यायाम आवश्यक आहे.

१. बालकांसाठी व्यायाम आणि खेळाचे फायदे

1.शारीरिक आरोग्यास मदत – हाडे मजबूत होतात, स्नायूंची ताकद वाढते, आणि पचन सुधारते.
 2. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते – नियमित व्यायाम केल्यास सर्दी-खोकला, अपचन, स्थूलता यांसारख्या तक्रारी कमी होतात.
3. मानसिक स्थैर्य मिळते – व्यायामामुळे मुलांमध्ये आत्मविश्वास वाढतो, तणाव कमी होतो आणि एकाग्रता सुधारते.
4. ऊर्जा आणि चैतन्य टिकवते – खेळामुळे शरीरात ऑक्सिजनचा योग्य पुरवठा होतो, ज्यामुळे थकवा जाणवत नाही.
5. संघभावना आणि सामाजिक कौशल्य वाढतात – गटांमध्ये खेळ खेळल्यास सहकार्य, संयम, नेतृत्वगुण आणि मित्रत्वाचे नातेसंबंध विकसित होतात.

२. आयुर्वेदानुसार व्यायामाचे महत्त्व

आचार्य चरक आणि सुश्रुतांनी व्यायामाला जीवनशैलीचा एक अविभाज्य भाग मानला आहे.

🌿"बलवृद्धिः, आरोग्यं, उत्साहः, अग्निदीपनं, कायसंहननं च व्यायामेन सिद्ध्यति।" 
(व्यायामामुळे शरीर बलवान होते, आरोग्य सुधारते, ऊर्जा वाढते आणि पचनशक्ती उत्तम राहते.)

आयुर्वेदानुसार व्यायामाचे फायदे:

1. वात, पित्त आणि कफ दोष संतुलित राहतात.
2. शरीरातील स्वेद (घाम) आणि टॉक्सिन्स बाहेर टाकले जातात, त्यामुळे त्वचा आणि आरोग्य सुधारते.
3. जठराग्नी (पचनशक्ती) सुधारते, त्यामुळे अन्नाचे उत्तम पचन होते.
4. मज्जा आणि अस्थी धातू सुदृढ होतात, हाडे आणि सांधे मजबूत राहतात.

३. मुलांसाठी योग्य व्यायाम आणि खेळ

वय आणि शारीरिक क्षमतेनुसार मुलांनी खालील प्रकारचे व्यायाम आणि खेळ करावेत:

1. ३ ते ५ वर्षे: साधे चालणे, धावणे, उड्या मारणे, छोटे-बॉल खेळ, पोहणे.
2. ६ ते १२ वर्षे: सायकल चालवणे, योगासन, कबड्डी, फुटबॉल, क्रिकेट, कुस्ती, स्किपिंग.
3. १३ वर्षांनंतर: नियमित योगासने, धावणे, जिमनॅस्टिक्स, मैदानी खेळ.

४. व्यायाम आणि खेळांसाठी योग्य वेळ

1. सकाळचा वेळ सर्वोत्तम – पहाटे किंवा सकाळी ६ ते ८ या वेळेत व्यायाम केल्यास शरीराला सर्वाधिक ऊर्जा मिळते.
2. संध्याकाळी खेळ खेळावेत – उन्हाळ्यात उन्हाचा त्रास होऊ नये म्हणून संध्याकाळी ५ ते ७ या वेळेत मैदानी खेळ खेळावेत.

५. बालकांसाठी उपयुक्त आयुर्वेदिक उपाय

1. अभ्यंग (तेलमर्दन): व्यायामानंतर तिळाचे तेल किंवा नारळाचे तेल लावल्याने स्नायू आणि हाडे मजबूत होतात.
2. गाईचे दूध: व्यायामानंतर गाईचे दूध घेतल्यास शरीराची ताकद वाढते.
3. आल्याचा काढा: व्यायामानंतर शरीरात उष्णता निर्माण होऊ नये म्हणून आल्याचा काढा उपयोगी पडतो.

६. व्यायाम आणि खेळ न केल्यास होणारे दुष्परिणाम

1. स्थूलता (Obesity) वाढण्याची शक्यता असते.
2. पचनशक्ती मंदावते आणि अजीर्ण होऊ शकते.
3. एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती कमी होऊ शकते.
4. मानसिक तणाव आणि चिडचिड वाढते.

निष्कर्ष

व्यायाम आणि खेळ ही फक्त शारीरिक क्रिया नसून ती मानसिक आणि सामाजिक आरोग्यासाठीही आवश्यक आहेत. लहान वयात व्यायामाची सवय लावल्यास मुलांची शरीरबांधा चांगली राहते, आत्मविश्वास वाढतो आणि ते निरोगी जीवन जगतात. आयुर्वेद आणि आधुनिक विज्ञान दोन्हीही व्यायामाचे महत्त्व अधोरेखित करतात.

 "नियमित व्यायाम करा, खेळ खेळा आणि आरोग्यसंपन्न जीवन जगा!" 

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522

बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -34)

 34. हिवाळ्यात रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय

हिवाळ्यात हवामान थंड आणि कोरडे असल्याने मुलांच्या शरीराची उष्णता टिकून राहते, पण त्याच वेळी रोगप्रतिकारक शक्ती कमी झाल्यास सर्दी, खोकला, ताप आणि त्वचारोग यांसारख्या त्रासांचा सामना करावा लागू शकतो. आयुर्वेदानुसार, हिवाळ्यात वात आणि कफ दोष वाढतात, त्यामुळे शरीराची प्रतिकारशक्ती टिकवण्यासाठी योग्य आहार, औषधी, दिनचर्या आणि घरगुती उपाय करणे आवश्यक आहे.

१. हिवाळ्यातील पौष्टिक आणि रोगप्रतिकारक आहार

1. गूळ आणि तूप: हिवाळ्यात शरीराला उष्णता देणारा आणि पचन सुधारणारा गूळ आणि तूप आहारात असावा.
2. सुपारी, सुंठ, हळद आणि मध: हिवाळ्यात सर्दी-खोकल्यापासून संरक्षण करण्यासाठी उत्तम आहे.
3. ड्रायफ्रूट्स: बदाम, अक्रोड, खजूर, मनुका आणि पिस्ता यांचा समावेश आहारात करावा.
4. हिरव्या पालेभाज्या: हिवाळ्यात मेथी, पालक, हरभऱ्याची भाजी, शेपू यांचा आहारात समावेश करावा.
5. गाजर, बीट आणि आवळा: या पदार्थांमध्ये लोह, जीवनसत्त्वे आणि अँटीऑक्सिडंट्स असतात, जे रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात.
6. गुळवेल आणि आवळा रस: रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी दररोज एक चमचा घ्यावा.

२. हिवाळ्यातील आरोग्यदायी आयुर्वेदिक पेय

1. गायच्या दुधात हळद आणि गूळ: रात्री झोपण्यापूर्वी घेतल्याने प्रतिकारशक्ती वाढते.
2. सौंफ, सुंठ आणि दालचिनी यांचा काढा: हिवाळ्यात गळ्याचे आजार, सर्दी आणि खोकला यावर उपयुक्त.
3.  बदाम आणि खजूराचा दूध: शरीर उष्ण ठेवण्यास मदत करते आणि हाडे बळकट करते.
4. तुळशी आणि मधाचा काढा: सर्दी-खोकल्यावर रामबाण उपाय.

३. हिवाळ्यात योग्य दिनचर्या आणि जीवनशैली

1. सकाळी लवकर ऊन घेणे: हिवाळ्यात सुर्यप्रकाशातून नैसर्गिक जीवनसत्त्व ‘D’ मिळते, जे हाडांसाठी आवश्यक आहे.
2. अभ्यंग (तेल मालिश) करणे: तिळाचे तेल किंवा बादाम तेल लावल्याने त्वचा कोरडी पडत नाही आणि वात दोष संतुलित राहतो.
3. योग आणि प्राणायाम: शरीरातील उष्णता टिकवण्यासाठी सूर्यनमस्कार, भस्त्रिका आणि अनुलोम-विलोम करावेत.
4. गरम पाणी पिणे: हिवाळ्यात थंड पाण्याऐवजी कोमट पाणी प्यायल्याने पचन सुधारते आणि शरीर स्वच्छ राहते.

४. हिवाळ्यातील विशेष आयुर्वेदिक उपाय

1. च्यवनप्राश: प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी दररोज सकाळी एक चमचा घ्यावा.
2. त्रिफळा चूर्ण: हिवाळ्यात पचनशक्ती चांगली राहण्यासाठी त्रिफळा चूर्ण उपयुक्त आहे.
3. गुळवेल आणि अश्वगंधा: शरीरातील उष्णता आणि रोगप्रतिकारशक्ती टिकवण्यासाठी हिवाळ्यात उत्तम.
4. साजूक तूप: पचनशक्ती सुधारण्यासाठी आणि वात दोष नियंत्रित ठेवण्यासाठी आहारात साजूक तुपाचा वापर करावा.

निष्कर्ष

हिवाळ्यात योग्य आहार, दिनचर्या आणि आयुर्वेदिक औषधे यांचा समतोल ठेवला तर मुलांची रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत राहते. नियमित योग, गरम पाणी, साजूक तूप, हळदीचे दूध आणि च्यवनप्राश यांचा समावेश केल्यास हिवाळ्यात मुलांना सर्दी-खोकल्याचा त्रास होणार नाही. आयुर्वेदाच्या मदतीने नैसर्गिक आणि सुरक्षित पद्धतीने मुलांचे आरोग्य उत्तम ठेवता येईल.

"हिवाळ्यात आयुर्वेदिक उपायांनी मुलांचे आरोग्य सुदृढ आणि निरोगी ठेवा!" 

 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522

बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -35)

35. पावसाळ्यात संसर्गजन्य रोगांपासून संरक्षण

पावसाळा हा ऋतू निसर्गातील ताजेपणा आणि प्रसन्नता घेऊन येतो, पण याच वेळी या काळात विविध प्रकारचे संसर्गजन्य रोग फैलावण्याची शक्यता अधिक असते. आयुर्वेदानुसार, पावसाळ्यात वात आणि कफ दोष वाढतात, त्यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होते आणि संसर्गजन्य रोगांचा धोका वाढतो. या लेखात आपण बालकांना पावसाळ्यात संसर्गजन्य आजारांपासून कसे वाचवायचे हे जाणून घेऊया.

१. पावसाळ्यात होणारे प्रमुख संसर्गजन्य रोग

पावसाळ्यात खालील आजार होण्याची शक्यता जास्त असते:

1. सर्दी आणि खोकला – हवामानातील बदलामुळे आणि ओलसर वातावरणामुळे सर्दी-खोकल्याचा त्रास होतो.
2. ज्वर (ताप) – मलेरिया, डेंग्यू आणि लेप्टोस्पायरोसिस यांसारखे तापजन्य आजार मोठ्या प्रमाणावर आढळतात.
3. पोटाचे आजार – दूषित पाणी आणि अन्नामुळे जुलाब, उलटी, अजीर्ण, आणि फूड पॉइझनिंग होऊ शकते.
4. त्वचारोग – ओलसर हवामानामुळे फंगल इन्फेक्शन, खाज सुटणे, दाद आणि गजकर्ण होण्याची शक्यता असते.
5. डोळ्यांचे संसर्गजन्य रोग – कंजक्टिवायटिस (नेत्रदाह) आणि नेत्रसंक्रमणाचा धोका वाढतो.

२. आयुर्वेदानुसार रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्याचे उपाय

1. च्यवनप्राश: प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी दररोज एक चमचा च्यवनप्राश द्यावा.
2. गुळवेल (गिलोय) काढा: शरीरातील विषारी घटक काढून टाकण्यासाठी उपयुक्त आहे.
3. आवळा आणि तुळशीचा रस: यामुळे शरीराला व्हिटॅमिन C मिळते आणि संसर्गापासून बचाव होतो.
4. हळदीचे दूध: अँटीबॅक्टेरियल आणि अँटीव्हायरल गुणधर्मामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.
5. त्रिफळा चूर्ण: पचन सुधारण्यासाठी आणि शरीरातील टॉक्सिन्स कमी करण्यासाठी मदत करते.

३. पावसाळ्यात आहारात घ्यायची विशेष काळजी

1. सुपाच्य आणि ताजे अन्न: घरचे शिजवलेले आणि गरम अन्नच खावे.
2. फळे आणि भाज्या नीट धुवून खाव्यात: पाणी आणि खाद्यपदार्थ स्वच्छ ठेवा.
3. जड आणि तेलकट पदार्थ टाळा: पचायला जड पदार्थांमुळे अजीर्ण आणि अपचन होऊ शकते.
4. गरम पाणी आणि आल्याचा चहा: थंड पाणी टाळून कोमट पाणी प्यायल्याने पचन सुधारते आणि विषाणूंना प्रतिबंध होतो.

४. संसर्गजन्य रोगांपासून संरक्षणासाठी आयुर्वेदिक दिनचर्या

1. अभ्यंग (तेल लावणे): रोज तिळाचे किंवा नारळाचे तेल लावल्याने त्वचारोग दूर राहतात.
2. योग आणि प्राणायाम: रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी नियमित प्राणायाम आणि सूर्यनमस्कार करावा.
3. हात आणि पाय स्वच्छ धुवा: विशेषतः बाहेरून आल्यावर साबणाने हात आणि पाय धुणे आवश्यक आहे.
4. स्वच्छ आणि कोरडे कपडे घाला: ओलसर कपडे घातल्याने त्वचारोग होण्याचा धोका असतो.
5. घरात तुळशीचे रोपटे ठेवा: तुळशी हवा शुद्ध करते आणि संसर्गजन्य आजार रोखण्यास मदत करते.

५. घरगुती आयुर्वेदिक उपाय

1. डेंग्यू आणि मलेरिया टाळण्यासाठी निंबू आणि गवती चहा (लेमनग्रास) यांचा काढा उपयुक्त आहे.
2. सर्दी-खोकल्यावर तुळशीचा काढा, मध आणि सुंठ घालून द्यावे.
4. पोट साफ राहण्यासाठी गरम पाणी आणि सैंधव मीठ उपयुक्त आहे.
4. त्वचेच्या संसर्गावर नारळाच्या तेलात हळद मिसळून लावल्याने फायदा होतो.

निष्कर्ष

पावसाळ्यात संसर्गजन्य रोगांची शक्यता जास्त असल्याने योग्य आहार, स्वच्छता आणि आयुर्वेदिक उपायांचा अवलंब करणे आवश्यक आहे. गरम पाणी पिणे, साजूक तूपाचा वापर, योग्य आहार आणि योग-प्राणायामाने मुलांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवता येते. आयुर्वेदाच्या मदतीने पावसाळ्यातील संसर्गजन्य रोग टाळून बालकांचे आरोग्य सुरक्षित ठेवूया!

 "नैसर्गिक आयुर्वेदिक उपायांनी बालकांना पावसाळ्यात आजारांपासून सुरक्षित ठेवा!" 

Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522

बालसंजीवनी - आयुर्वेद बालकांसाठी (भाग -33)

 33. उन्हाळ्यात मुलांची विशेष काळजी कशी घ्यावी?

उन्हाळ्याचा तीव्र तापमानवाढ मुलांच्या आरोग्यावर मोठा परिणाम करू शकतो. शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी होणे, उष्णतेचे विकार, सर्दी-खोकला, जंतुसंसर्ग यांसारख्या समस्या उन्हाळ्यात जास्त प्रमाणात दिसतात. आयुर्वेदानुसार, या ऋतूमध्ये पित्तदोष वाढतो, त्यामुळे मुलांची विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे. योग्य आहार, पोषक पेय, योग्य वस्त्र आणि स्नान पद्धती यामुळे उन्हाळ्यात मुलांना निरोगी ठेवता येते.

१. उन्हाळ्यात मुलांसाठी योग्य आहार

✅ हलका आणि सुपाच्य आहार द्या: उन्हाळ्यात पचनशक्ती कमी होते, त्यामुळे जड, तळलेले, मसालेदार पदार्थ टाळावेत.
✅ पचनशक्ती सुधारण्यासाठी आहारात ताज्या फळांचा समावेश करावा: आंबे, संत्री, डाळिंब, पेरू, काकडी यांसारखी पचनास हलकी फळे द्यावीत.
✅ तुप आणि ताकाचा समावेश करावा: तूप पित्तशामक असून ताक पचन सुधारते आणि शरीर थंड ठेवते.
✅ जड आणि उष्ण अन्न टाळावे: मसालेदार पदार्थ, तळलेले पदार्थ, लोणची, आंबट पदार्थ आणि तेलकट पदार्थ टाळावेत.
✅ गोड पदार्थ आणि आईस्क्रीम मर्यादित प्रमाणात द्यावे: गोड पदार्थ जास्त प्रमाणात खाल्ल्यास उष्णता वाढते आणि अपचन होते.

२. उन्हाळ्यात मुलांसाठी उपयुक्त आयुर्वेदिक पेय

✅ नारळ पाणी: शरीराला थंडावा देऊन उष्णतेपासून संरक्षण करते.
✅ कोकम सरबत: पित्तशामक आहे आणि शरीरातील इलेक्ट्रोलाइट संतुलन राखते.
✅ आवळा सरबत: रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते आणि शरीरातील उष्णता कमी करते.
✅ गव्हाचा कणसाचा रस: नैसर्गिक थंडावा देतो आणि शरीर हायड्रेट ठेवतो.
✅ गुळ आणि सौंफयुक्त पाणी: पचन सुधारते आणि उष्णतेपासून संरक्षण करते.

३. मुलांसाठी उन्हाळ्यातील योग्य कपडे आणि रहाणीमान

✅ सूट, हलकी आणि सैलसर कपडे वापरावेत: सूती कपडे शरीराला श्वास घेण्यास मदत करतात आणि घामामुळे होणाऱ्या जंतुसंसर्गापासून संरक्षण करतात.
✅ डोक्याचे संरक्षण करावे: उन्हात जाताना टोपी घालावी किंवा गॉगल वापरावा.
✅ थंड ठिकाणी खेळण्याचा सल्ला द्यावा: दुपारच्या वेळेस उन्हात खेळणे टाळावे.
✅ रात्री हलका आहार घ्यावा: रात्री उष्णतेचा त्रास होऊ नये म्हणून हलके आणि लवकर पचणारे अन्न द्यावे.

४. उन्हाळ्यातील स्नान आणि स्वच्छता

✅ थंड पाण्याने आंघोळ करावी: शरीराला उष्णतेपासून आराम मिळतो.
✅ स्नानासाठी गुलाबपाणी आणि चंदनयुक्त उटणे वापरावे: त्वचा थंड राहते आणि घामामुळे होणारे चट्टे आणि संसर्ग टाळता येतो.
✅ गालांवर आणि शरीरावर गुलाब जल शिंपडावे: त्यामुळे त्वचेला ताजेतवाने वाटते आणि उष्णतेपासून आराम मिळतो.
✅ हात-पाय वारंवार धुण्याची सवय लावावी: उन्हाळ्यात जंतुसंसर्ग होण्याचा धोका जास्त असतो.

५. उष्णतेपासून बचावासाठी खास आयुर्वेदिक उपाय

🌿 शतावरी कल्प: शरीरातील उष्णता कमी करण्यासाठी शतावरी कल्प दूधात मिसळून देता येतो.
🌿 गुलकंद: शरीरातील उष्णता आणि पित्तदोष कमी करतो.
🌿 आल्याचा काढा: उन्हामुळे होणाऱ्या थकव्यावर गुणकारी.
🌿 त्रिफळा चूर्ण: उन्हाळ्यात पचनशक्ती सुधारण्यासाठी त्रिफळा चूर्ण घेता येते.
🌿 धूपन (धूप लावणे): मच्छर आणि जंतुसंसर्गापासून संरक्षण करण्यासाठी आयुर्वेदिक धूप वापरावा.

निष्कर्ष

उन्हाळ्यात मुलांची योग्य काळजी घेतल्यास त्यांचे आरोग्य निरोगी आणि तंदुरुस्त राहू शकते. योग्य आहार, पुरेशी विश्रांती, थंड पेय, हलका आहार आणि योग्य वस्त्रे यामुळे उन्हाळ्यातील त्रास टाळता येतो. आयुर्वेदानुसार शरीरातील उष्णता नियंत्रित ठेवण्यासाठी योग्य आहार आणि दिनचर्या ठेवल्यास उन्हाळा मुलांसाठी आनंददायक आणि निरोगी राहील.

"उन्हाळ्यात नैसर्गिक आणि आयुर्वेदिक उपायांनी मुलांचे आरोग्य जपा आणि त्यांना उष्णतेच्या विकारांपासून सुरक्षित ठेवा!" 

 

 Dr. Bhushan Kale.

Dr. Smita Kale.

Contact - 9665351355

               - 8888511522